Hoornblende en augiet in noordelijke zwerfstenen

In zwerfstenen komen naast biotiet ook nog andere zwarte of zwartgroene mineralen voor. De belangrijkste zijn wel hoornblende, augiet en toermalijn.
 

Op biotiet na komt hoornblende als donker bestanddeel het meest in zwerfstenen voor, meer nog dan augiet, dat er overigens veel op lijkt. We vinden hoornblende in o.m. graniet, granodioriet, dioriet, maar ook in gabbro, basalt en soms zelfs in pegmatiet. Daarnaast komt hoornblende in kleine kristallen voor in allerlei porfieren. Ook in metamorfe gesteenten is hoornblende een belangrijk mineraal. In amfiboliet is het zelfs het hoofdbestanddeel. Ook hoornblendegneis is rijk aan zwarte hoornblende.

Hoornblende of amfibool

Toch is er iets vreemds aan de hand met hoornblende. In beschrijvingen in zwerfsteenboeken wordt hoornblende heel vaak genoemd, als een specifiek mineraal. In de petrologie wordt hoornblende echter niet als mineraal erkend! Net als veldspaat is hoornblende een verzamelnaam voor een aantal soorten amfibool. Amfibolen vormen een groep verwante ijzer- en magnesiumrijke mineralen, die, omdat de meeste donker van kleur zijn, gemakshalve hoornblende worden genoemd. Hoewel feitelijk onjuist is de naam zo ingeburgerd geraakt dat hij nog steeds gebruikt wordt, zeker in de zwerfsteenliefhebberij. Augiet in zwerfstenen vormt een vergelijkbaar voorbeeld.

Hoornblende toont op het breukvlak een harde glasglans. De glans van het mineraal is het duidelijkst te zien in amfiboliet. Amfiboliet en ook hoornblendegneis worden regelmatig verwisseld met dioriet en soms met gabbro. Beide zijn (grijs)wit-zwarte gesteenten. Echter, in dioriet overheerst meestal witachtige plagioklaas. Amfiboliet bevat meer ‘zwart’. Bovendien is amfiboliet een metamorf gesteente, vaak met een gestreept uiterlijk, waarbij de mineralen parallel t.o.v. elkaar gerangschikt zijn.

Hoewel gabbro oorspronkelijk vooral pyroxeen (=augiet) bevat, komt in zwerfsteengabbro’s door hun geologisch hoge ouderdom veelal oeralietische hoornblende voor. Augiet is in de loop van de tijd door wateropname omgezet in de zwart- tot grijsgroene, vezelige hoornblende-variëteit actinoliet. Deze omgezette gabbro’s zijn als zwerfsteen niet zeldzaam. Verweerd kleuren ze vaak opvallend groenachtig (grijs). Onverweerd zijn ze zwartgroen van kleur.

Coronietische anorthosiet-gabbro - Zwerfsteen van Heiligenhafen (Dld.)

De donkere, hier enigszins blauwgroen gekleurde, mineralen bestaan uit fijnvezelige actinolietische hoornblende. De donkere aggreagaten liggen ingebed in paarsgrijze plagioklaas. De hoornblendeaggregaten zijn omgeven door een donkere reactierand (corona), vandaar dat dit type gabbro ook wel coronietische gabbro genoemd wordt. Als zwerfsteen zijn ze niet zeldzaam.

Terzijde:
Amphibolos (=Gr.) betekent dubbelzinnig. Amfibool dankt zijn naam aan het feit dat het mineraal makkelijk te verwisselen is met de eveneens zwartkleurige augiet. Augiet is een pyroxeen. In hardheid, soortelijke massa, kleur en ook enigszins in kristalvorm ontlopen beide mineralen elkaar niet veel. Augietkristallen hebben een gedrongen vorm, die van hoornblende vormen vaak zuiltjes.

Hoornblende of augiet

Hoornblende lijkt in zwerfstenen veel op augiet. Beide mineralen zijn zwart, maar hoornblende vormt kristallen die 3 tot 4 maal zo lang zijn als breed. Augiet daarentegen tonen meer gedrongen vormen. Toch is het in zwerfstenen moeilijk om beide mineralen met de loep op basis van hun vorm van elkaar te onderscheiden.

Beide mineralen verschillen in de manier waarop ze splijten. De splijtvlakken van hoornblende maken een hoek van ca. 120 graden, bij augiet vormen deze een vrijwel een rechte hoek. Om deze verschillen te zien, is enige oefening nodig. Kristallen in zwerfstenen bezitten meestal geen ideale vorm. Vaak vormen ze aggregaten, d.w.z. opeenhopingen van afzonderlijke kristallen. De hoeken die de splijtvlakken met elkaar maken zijn daardoor moeilijk te zien. Pas onder een stereomicroscoop of binoculair vallen de verschillen in het oog. Kortom, het valt in de praktijk niet mee om in zwerfstenen hoornblende en augiet van elkaar te onderscheiden.

Voorbeeld van hoornblende in gabbro-pegmatiet

Toch helpt ook hier weer een ezelsbrugje. Hoornblende komt vaak voor in combinatie met kwarts in allerlei soorten graniet. Uppsala-graniet is hiervan een bekend voorbeeld. Dit gidsgesteente is qua samenstelling een grano-dioriet. Het komt uit de provincie Uppland in Midden-Zweden.  Augiet daarentegen, zullen we hoogst zelden in granieten tegen komen. Kwarts en augiet zijn zo te zeggen niet elkaars ‘vrienden’. Augiet vinden we vooral in gabbro, basalt, diabaas en als kleine kristallen in sommige porfieren.

Voorbeelden van hoornblende porfyroblasten in gneis

In zwerfstenen komt hoornblende in verschillende vormen voor. In graniet, granodioriet en dioriet vormt het vaak korrels, korte zuiltjes en aggregaten. In metamorfe gesteenten vormt hoornblende vaak lange, naaldvormige kristallen of vormt het korte en langere bundels die aan korenschoven (de oude naam hiervoor is 'garve') doen denken. Hoornblende vormt in metamorfe gesteenten soms buitengewoon fraaie radiaalstralige aggregaten (zonnen).

Gedriet-gneis

Dit laatste geldt in het bijzonder voor de amfiboolsoort gedriet. Gesteenten met gedriet zijn bijzonder fraai. Jammer dat ze als zwerfsteen zo weinig gevonden worden. Er zijn slechts een paar Drentse vondsten bekend. Eén is gevonden bij Zuidlaren, een andere, veel grotere steen met talrijke fraaie ‘zonnen’ kwam in groeve De Boer bij Emmerschans te voorschijn. Gedriet is vooral bekend van Skyshuttan in de provincie Dalarna in Zweden. De gesteenten daar bevatten prachtige, waaiervormige aggregaten van (grijs)zwarte gedriet in een rosegekleurde fijnkorrelige grondmassa. Deze aggregaten vormen dikwijls fijnvezelige radiaalstralige ‘zonnen’. 

Leptiet-gneis met gedriet

Augiet

Wat voor hoornblende geldt, gaat ook op voor augiet. In de zwerfsteengeologie is augiet net als het vorige mineraal een verzamelnaam voor een aantal soorten pyroxeen. Voor de zwerfsteenverzamelaar is het echter zonder slijpplaatjesonderzoek onmogelijk om de verschillende soorten uit elkaar te houden. Het onderscheid tussen hoornblende en augiet is al moeilijk genoeg.

Augietkristal in fonoliet - Schima, Bohemen, Tsjechië

Zo fraai kristallografisch begrensd zullen wij in onze zwerfstenen augiet niet tegen komen. In tegenstelling tot hoornblende vormt augiet gedrongen kristallen.

In tegenstelling tot hoornblende is augiet wel een geldig, bestaand mineraal. Het is diepzwart van kleur, vormt gedrongen zeskantige kristallen en komt in basische magmatische gesteenten als gabbro en basalt veel voor.

Diabaas bevat veel zwarte augiet

Op het breukvlak vormt augiet vierhoeken, zeshoeken en achthoeken, afhankelijk van de hoek waaronder de kristallen zijn aangesneden. Augiet verschilt van hoornblende doordat de breukvlakken een onregelmatig brokkelig uiterlijk hebben. Indien wel splijtvlakken zichtbaar zijn, dan maken deze een hoek van 90 graden met elkaar. Hier komt nog bij dat de splijtreten van augiet onderbroken zijn en die in hoornblende niet. Bij deze lopen ze door over het hele kristal. De ietwat vezelige structuur van hoornblende is hieraan te danken.

Fraaie idiomorfe kristallen van augiet komen we tegen in sommige zwerfstenen van basalt en verwante gesteenten. Vooral onder Permische paleobasalten uit het Oslo-gebied komen soms typen voor met prachtig gevormde zwarte kristallen van augiet.

Basalt met eersteling-kristallen van augiet

Bij zwerfstenen geldt het ezelsbrugje dat kwarts en augiet ‘vijanden’ van elkaar zijn. De aanwezigheid van de een sluit de ander uit. Toch gaat dit niet altijd op. Uitzonderingen bevestigen ook hier de regel. Ekeriet, een gidsgesteente uit het Oslogebied in Zuid-Noorwegen, bevat naast veel kwarts ook augiet in de vorm van zwartgroene aegerien.

Mooiere en grotere aegerienkristallen zijn te vinden in de kwartsvrije tinguaiet van Dalarne, een mooi blauwgroen gekleurd ganggesteente met lange zwarte naalden van aegerien. Tinguaiet bevat tevens foïden zoals nefelien. Petrografisch is het daarom een fonoliet. Tinguaiet komt in Nederland als zwerfsteen weinig voor. In Sleeswijk-Holstein (Dld.) en langs de kusten van de Oostzee en in Zuid-Denemarken kom je dit gesteente vaker tegen.

Ekeriet is een augiet (=aegerien) graniet

Tinguaiet (fonoliet) bevat zwarte naalden van augiet (aegerien)

Augiet is voornamelijk beperkt tot basische en ultrabasische gesteenten. Ook komt het veel in vulkanieten voor. In zwerfsteenboeken staat aangegeven dat augiet een belangrijk bestanddeel is in gabbro’s. Dat mag zo zijn, maar voor onze zwerfstenen van gabbro gaat dit meestal niet (meer) op. Deze gesteenten zijn merendeels van Precambrische ouderdom en vaak meer dan 1,5 miljard jaar oud. Augiet is hierin meestal omgezet in vezelige oeralietische hoornblende (actinoliet). Deze omgezette gabbro's zijn in feite metamorf en kleuren op het breukvlak zwartgroen. De verweerde buitenkant van deze zwerfstenen kleurt dikwijls groen of groengrijs. 

Groene augiet (omfaciet) in eclogiet

Eclogiet - Almenningen, Nordfjord, Noorwegen

Zo fraai gekleurd zullen wij eclogiet als zwerfstenen nooit tegen komen. 'Onze' eclogieten zijn allemaal retro-eclogieten, waarin de karakteristieke groene pyroxeen (omfaciet) omgezet is in amfibool en andere mineralen. Eclogiet bevat naast groene omfaciet en rode granaat vaak ook enige kwarts.

Terug