De Canarische eilanden vormen een vulkanische archipel op zo'n 100 kilometer voor de noordwestkust van Afrika. De archipel omvat zeven grotere eilanden: Lanzarote, Fuerteventura, Gran Canaria, Tenerife, La Gomera, La Palma en El Hierro. Noordelijk van Lanzarote bevinden zich nog een viertal kleinere eilanden: Graciosa, Alegranza, Isla de Lobos en Mtn. Clara. De Canarische archipel strekt zich uit over een afstand van zo'n 500 kilometer.

Overzicht en ligging van de vulkanische eilanden van de Canarische archipel in de Atlantische Oceaan.

De Canarische eilanden vormen een oost-west gerichte archipel van zeven grote eilanden en een viertal kleinere. De gordel van eilanden en onderzeese vulkanen loopt parallel aan de noordwestelijke kustlijn van Afrika. De eilanden zijn ontstaan door onderzeese vulkanische activiteiten. In de loop van het Tertiair rezen de onderzeese vulkanen boven zeeniveau uit, waarna het vulkaaneilanden werden. In feite vormen de huidige eilanden de toppen van grote onderzeese vulkaancomplexen.

De vulkaan Pico del Teide is een van de bekendste trekpleisters op de Canaraische Eilanden. De bijna 1500 meter hoge top ligt in de grote caldera Las Canadas op Tenerife. 

Met zijn 3718m boven de zeespiegel en een onderzees deel, dat bijna 4000 meter hoog is, is de Teide na de Mauna Loa op Hawaii de hoogste vulkaan ter wereld en tegelijkertijd de hoogste berg van Spanje.

Zelfs van een afstand is het zicht op de Pico del Teide adembenemend. Hetzelfde geldt ook voor de natuur eromheen. De uitgestrekte, kale caldera-vlaktes met kleurige lavavelden en vulkanische tuf, de flora en fauna – het is allemaal heel bijzonder. De Teide en omgeving zijn sinds 2007 opgenomen op de UNESCO  Werelderfgoedlijst. In hetzelfde jaar werd het ook opgenomen op de lijst van de twaalf schatten van Spanje.

De vulkaaneilanden zijn niet alle even oud. De oudste, Fuerteventura en Lanzarote, liggen het dichtst bij het Afrikaanse continent. Ze zijn respectievelijk 23 en 15 miljoen jaar geleden ontstaan. Samen met de eilandengroep van de Selvagens en een aantal vulkanische seamounts, waarvan een aantal eerder ook eilanden waren, vormen deze  tesamen de Canarische vulkanische provincie.

Het vulkanisme manifesteert zich in een 800 km lange en een 400 km brede gordel.  Lars/Essaouira Seamount ligt in het uiterste noordoosten van deze vulkanische gordel. De ouderdom bedraagt 68 miljoen jaar. In westelijke richting worden de eilanden geologisch gezien steeds jonger. La Palma en El Hierro zijn pas 'onlangs' ontstaan. Hun ouderdom is respectievelijk 1,7 en 1,1 miljoen jaar. De afnemende ouderdom in westelijke richting  ondersteunt de heersende mening, dat het vulkanisme binnen de Canarische archipel veroorzaakt wordt door een hotspot onder de eilanden.

De Canarische eilanden maken deel uit van een grotere vulkanische gordel, die zich vooral naar het noordoosten uitstrekt.  Noordelijk van Lanzarote bevinden zich op de bodem van de oceaan een aantal vulkanische seamounts. De oudste hiervan is Lars/Essaouira seamount, in het uiterste noordoosten. Deze vulkaanberg is 68 miljoen jaar oud. Ten noorden van de Canarische vulkanische gordel ligt die van Madeira. Beide eilandketens zijn ongeveer even oud.

Recent onderzoek heeft uitgewezen dat de nabijheid van het Afrikaanse continent geen verband houdt met het ontstaan van de Canarische Eilanden. Het vulkanisme op de eilanden vindt plaats op een zeer oud stuk van de Afrikaanse oceaanbodemplaat. Deze basaltische korst is in het oosten van het vulkanische gebied zo'n 180 miljoen jaar oud, in het westen ca. 150 miljoen jaar. De gesteenten waaruit de bodemkorst bestaat, zijn ontstaan door het opwellen van lava langs de vroege mid-oceanische rug, waarlangs uiteindelijk de Atlantische Oceaan zou ontstaan. De inmiddels 7 km dikke en geheel afgekoelde basaltkorst is in de loop van de geologische geschiedenis bedekt door een dik pakket sedimenten. Onder Fuerteventura bedraagt de dikte hiervan ongeveer 10 kilometer. De korstdikte onder Lanzarote en Fuerteventura bedraagt daardoor zo'n 18km.

In de kustkliffen aan de westkant van Fuerteventura bij Ayui zijn door tektonische opheffing zeer oude Jurassische en Tertiaire gesteenten ontsloten. Deze zijn zowel van sedimentaire als van vulkanische oorsprong.  De beide foto's hieronder geven daar een beeld van.

De sedimentaire afzettingen op de zeebodem bestaan vooral uit verweringsproducten, afkomstig van het Afrikaanse continent. Het zijn voornamelijk turbidieten, afzettingsgesteenten, die door troebelingsstromen op de basaltische oceaanbodem zijn afgezet. Deze turbidieten zijn honderden kilometers verder naar het westen nog aanwezig. Onder het Canarische eiland El Hierro bedraagt de dikte nog ruim 1 kilometer. De aanwezigheid hier van sediment van continentale oorsprong werd duidelijk uit het puimsteenachtige vulkanische materiaal, dat bij de onderzeese uitbarsting voor de kust op El Hierro, bij El Restinga in 2011/2012, in grote hoeveelheden aan het zeeoppervlak dreef. De samenstelling van het puimsteen-achtige materiaal was door het gehalte aan kwarts duidelijk continentaal van samenstelling. 

Op de met sedimenten bedekte oceaanbodemkorst ontstond vulkanisme, waaruit zich in een later stadium - vooral tijdens en na het Mioceen (=Tertiair) - de Canarische Eilanden hebben ontwikkeld.

Terzijde

De geologische geschiedenis van de Canarische Eilanden begon eigenlijk al in de Jura-periode, zo'n 180 miljoen jaar geleden. In die tijd viel het supercontinent Pangea door plaattektonische processen uiteen. Alle bekende continenten lagen in de periode daarvoor - vanaf de tweede helft van het Perm en in het Trias - op een kluitje. De enorme landmassa was omgeven door een wereldomspannende oceaan, de Panthalassa.

Door tektonische spanningen ontstonden op het supercontinent Pangea breukzones, die uitgroeiden tot een drie-armige riftzone tussen wat later de continenten Afrika, Zuid- en Noord-Amerika zouden worden. Eén van deze rifzones lag ten westen van het huidige Afrika. Door het uiteenwijken van de randen van de riftzone kwam lava naar boven, waaruit nieuwe aardkorst gevormd werd. Er ontstond een zeebekken, dat in de loop van de tijd zou uitgroeien tot de huidige Atlantische oceaan.  

Tijdens het Trias (250-206 miljoen jaar geleden) lagen alle continenten op een kluitje. Samen vormden ze miljoenen jaren achtereen het supercontinent Pangea. In de Jura-periode daarna begon het enorme continent door plaattektonische processen letterlijk scheuren te vertonen en langzaam uiteen te vallen.Tussen Noord-Amerika en Afrika ontstond een spreidingszone (rift), waaruit eerst een zeebekken ontstond, dat later zou uitgroeien tot de Atlantisch Oceaan. De rode stip op de aardbol geeft de plaats aan waar de Canarische Eilanden later zouden ontstaan.

Lange tijd werd de oorzaak van het vulkanisme op de Canarische eilanden niet goed begrepen. Veel wetenschappers brachten de vulkanische verschijnselen in verband met de plooiing en opheffing van het Atlas-gebergte in Marokko. Onderzoekingen hebben echter aangetoond dat het vulkanisme op de eilanden veroorzaakt wordt door mantelpluimvulkanisme. Onder de Canarische archipel bevindt zich een hotspot. Dit is de bovenzijde van een relatief zwakke warmtestroom, waarin van zeer grote diepte - wellicht op de grens van buitenkern en onderste mantel - ultramafisch gesteentemateriaal naar boven beweegt. Het zeer hete materiaal 'brandt' als het ware door de bovenliggende oceaanbodemkorst heen, met vulkanische uitbarstingen tot gevolg.

Het blokdiagram geeft duidelijk weer hoe men in de geologie denkt dat mantelpluimvulkanisme verantwoordelijk is voor het ontstaan van de Canarische Eilanden. Door spreiding van het magma onder de oceanische aardkorstplaat, vinden van tijd tot tijd op vrijwel alle eilanden nog steeds uitbarstingen plaats. 

De hotspot onder de Canarische vulkanische gordel is al vanaf de Krijt-periode actief. In eerste instantie ontstonden op de oceaanbodem onderzeese vulkanen. Lange tijd hadden deze het karakter van seamounts. Tijdens het Mioceen, tientallen miljoenen jaren later, kwamen deze seamounts door vulkanische activiteiten en de verplaatsing van de Afrikaanse plaat één voor één boven zeeniveau. Fuerteventura, dat slechts honderd kilometer verwijderd ligt van het Afrikaanse continent, ontstond zo'n 23 miljoen jaar geleden, toen door aanhoudend vulkanisme de seamount boven water verrees. Zo'n 8 miljoen jaar later gebeurde hetzelfde met Lanzarote. Gran Canaria, Tenerife en Gomera, die verder naar het westen liggen, volgden respectievelijk 15, 12 en 11 miljoen jaar geleden. Het meest westelijk gelegen eiland El Hierro, is in geologisch opzicht het jongst. Het is slechts 1,1 miljoen jaar oud. De ligging van de reeks eilanden houdt verband met de verplaatsing van de Afrikaanse plaat over de hotspot. 

Blokdiagram waarop inzichtelijk is hoe ketens van vulkanische eilanden boven een stationaire hotspot ontstaan. (Gewijzigd naar Bevis 2013)

Hoewel de eilanden tegenwoordig een uitgedoofde indruk maken, is het vulkanisme nog springlevend. Op alle Canarische Eilanden, Fuerteventura en Gomera uitgezonderd, vonden in het Holoceen nog vulkanische uitbarstingen plaats. Op El Hierro, La Palma, Tenerife en op Lanzarote zelfs nog in historische tijd. De laatste uitbarsting bij El Hierro, helemaal in het westen van de archipel dateert van 2011/2012.

Op het Canarische eiland El Hierro is het al maanden onrustig, als vanaf juli 2011 grote aantallen aardbevingen gevoeld worden. Ze worden ook heviger. Half oktober begon voor de kust van El Hierro een onderzeese eruptie, waarbij veel magma in zee uitvloeide. De situatie op het aangrenzende eiland werd zo dreigend, dat besloten werd om inwoners en toeristen uit het plaatsje La Restinga te evacueren. Later werden in dorpen hoger op het eiland nog meer mensen naar veiliger plaatsen overgebracht. Op sommige momenten spoten kolommen as en stoom tot 20 meter uit het zeewater omhoog. De vulkanische activiteiten duurden tot april in 2012. Vastgesteld werd dat de onderzeese vulkaan met zijn top tot 60 meter onder het zeeoppervlak in de hoogte was gegroeid.

Terug