Finse Helsinkiet

In de stenenwereld tref je namen aan die je vaak tegenkomt. Finse Helsinkiet hoort daar niet bij. Mensen die zo nu en dan zwerfstenen oprapen, zal de naam weinig zeggen, laat staan dat ze er een beeld bij hebben. Bij verzamelaars die zich op gidsgesteenten richten, gaan de bellen rinkelen. Finse Helsinkiet is een zeldzame zwerfsteensoort; op de meeste plaatsen in Midden- en Noord-Nederland zelfs zeer zeldzaam. Alleen in het Hondsruggebied in Drenthe en Groningen komt het gesteente wat meer voor, maar ook hier liggen ze niet voor het oprapen.

 

De zeldzaamheid heeft te maken met de herkomst: Zuidwest-Finland. Maar om deze zwerfsteensoort vervolgens dan ook Finse Helsinkiet te noemen? Mensen die een beetje schoolse geografie hebben onthouden, weten dat Helsinki de hoofdstad van Finland is. In dit licht bezien zou ‘Finse Helsinkiet’ een pleonasme genoemd mogen worden. In Scandinavië is er bij mijn weten buiten Finland geen plaats of dorp die ook Helsinki heet. In Finland wel en dan tegelijk ook twee. De een is de hoofdstad van het land en….tevens de type-localiteit van Finse Helsinkiet. Het andere Helsinki ligt meer naar het westen, in het rapakivi-gebied van Vehmaa.

Midden in de hoofdstad Helsinki bevindt zich een steile rotswand, waar Finse Helsinkiet heel fraai ontsloten is. Verder oostwaarts komt het gesteente ook nog voor bij Porvoo. Maar zowel uit de omgeving van Helsinki als Porvoo zijn bij ons geen zwerfstenen te verwachten. Toch zijn in het Hondsruggebied vele malen Finse Helsinkieten gevonden. Het mooiste voorbeeld is een prachtig zwerfblok, gevonden in de keileem in Haren (Gr.). De steen ligt momenteel aan de rand van de keientuin, langs het toegangspad naar het Hunebedcentrum in Borger. Wat de steen van Haren tot een primeur maakt is zijn omvang. Niet eerder in ons land en voor zover de informatie reikt ook niet in Duitsland en Denemarken is een dergelijk grote zwerfsteen van Finse Helsinkiet gevonden. De kei meet maar liefst 110x110x80cm. Omgerekend in kilo’s bedraagt dit iets meer dan 900kg!

Terzijde
Het gewicht van zwerfkeien kan door het toepassen van een eenvoudige formule bij benadering worden berekend. Door de steen op te meten (lengte x breedte x hoogte) en deze uitkomst te vermenigvuldigen met de soortelijke massa, levert dit het gewicht op in kilo’s. Helaas zijn zwerfstenen onregelmatig van vorm, sommige zijn zelfs rondachtig. De afwijking van de ideale geometrische vorm in de vorm van een kubus kan vertaald worden in de factor 0,56. Dit getal vermenigvuldigd met de andere uitkomst levert om en nabij het totaalgewicht op van de steen.

 

De Finse helsinkiet van Haren

Het gesteente waar het grote zwerfblok uit is opgebouwd, is niet gelijkmatig van structuur. Over het midden loopt een breuk. Het gedeelte links ervan is volkristallijn ontwikkeld. Rechts van de breuk is de Helsinkiet fijner van korrel en wordt het gesteente gedomineerd door bruinrode epidoot. Van enige afstand maakt het gesteente een vaag gestreepte indruk. Opvallend is de hoeveelheid witte kaliveldspaat, vergezeld van plagioklaas van dezelfde kleur. De veldspaatkristallen zijn zeer wisselend van grootte. De grootste meten ongeveer twee centimeter. Deze zijn hoekig vierkant of zijn onregelmatig van vorm. Hier en daar vormt kaliveldspaat idiomorfe, tot 2cm grote, rechthoekige tabletten. Van enige afstand gezien maakt het gesteente hierdoor een porfierische indruk. Biotiet vormt gelijkmatig verspreid in het gesteente kleine zwarte spikkels. Hier en daar is biotiet tot kleine aggregaten verenigd. Glazig grijze kwarts is vrij talrijk aanwezig. Bruinrode epidoot is in een hoog percentage aanwezig, bijna evenveel als veldspaat. Het kleurbeeld van de steen wordt er duidelijk door bepaald. Het zeer fijnkorrelige mineraal vormt overal in het gesteente kleine en grotere aggregaten. Op enkele plaatsen vormt de epidoot centimeters grote, zeer onregelmatige vlekken. Dit laatste is ook het geval met de witte kaliveldspaat. Dit mineraal vormt op een aantal plaatsen in het gesteente onregelmatig begrensde witachtige met epidoot dooraderde concentraties. Om de minerale samenstelling van het gesteente beter te onderzoeken zou voor een vers breukvlak een stuk van de kei afgeslagen moeten worden. Door de afronding van de kei is dit zonder grote beschadiging niet goed mogelijk. Reden om hier van af te zien.

Ergens in het Zuidwestfinse gebied, grenzend aan of binnen het het Alandgebied moet het moedergesteente van onze Drentse zwerfstenen van Finse Helsinkiet gezocht worden. Uit de petrografische verschillen van eerder gevonden zwerfstenen maken de indruk dat het gesteente  op meerdere plaatsen in het Finse grondgebergte moet voorkomen. De aanwezigheid van zwerfstenen in het Hondsruggebied wijst op voorkomens, westelijker in Finland, mogelijk zelfs binnen de Aland-archipel. Deze voorkomens zijn waarschijnlijk klein van omvang zijn en nog niet ontdekt. In deze wereld van honderden eilanden is het niet onmogelijk dat deze voorkomens van Finse Helsinkiet zich onder water bevinden.

Wat maakt Finse Helsinkiet bijzonder? Allereerst zijn kleur en vervolgens de samenstelling. Het is een kristallijn gesteente met een structuur die richtingloos korrelig is. De kleur van het gesteente is roomwit tot duidelijk rosewit, met een wisselende hoeveelheid bruin en bruinviolet in de vorm van adertjes, vegen en vlekjes. Het bruine component in de steen vormt soms de matrix waarmee de overige mineralen, vooral veldspaat, omgeven zijn. Verder komt er in de meeste zwerfstenen nog wat kwarts en zwart gespikkel voor van biotiet en chloriet.

Op het eerste gezicht doet de steen aan graniet denken, hoewel? Kwarts is niet of slechts weinig aanwezig. Een syeniet dan? Daar is het wel eens voor aangezien. Ook is het wel eens voor pegmatiet uitgemaakt. Dit vanwege de overmaat aan witte veldspaat. Deze laatste valt overigens te verdelen in matwitte plagioklaas en wat meer glanzende witte kaliveldspaat, waarbij plagioklaas procentueel meer aanwezig is dan kaliveldspaat. De porseleinkleurige plagioklaas duidt op de veldspaatsoort albiet.

 

Tussen veldspaat, enige kwarts en donkere mineralen valt vooral een roodbruin bestanddeel op. Soms houdt het zich wat op de achtergrond, in andere gevallen is het zeer duidelijk aanwezig. Het is epidoot. Maar epidoot is toch groen? Klopt, alleen zijn de epidootkristalletjes in Finse Helsinkiet omgeven door het ijzermineraal hematiet. Dat is verantwoordelijk voor de bruine tot bruinviolette kleur.

 

 

 

Finse Helsinkiet is geen magmatisch gesteente, hoewel het dit oorspronkelijk wel was. Helsinkiet heeft metamorfose ondergaan, meer specifiek metasomatose. Hete circulerende vloeistoffen in de aardkorst hebben minerale bestanddelen in het gesteente hydrothermaal omgezet. Hierbij is epidoot ontstaan. Interessant is dat in Finse Helsinkiet sprake is van twee generaties kristallen. De ene groep, bestaande uit veldspaat, kwarts en biotiet zijn duidelijk gedeformeerd. De veldspaten zijn verbogen, tonen breukvorming en zelfs verbrokkeling. Dit zijn de oorspronkelijke mineralen. De andere groep ontstond pas na metamorfose. Dit betreft vooral epidoot, een deel van de witte plagioklaas en chloriet.

 

De bruine tot violetbruine kleur van de epidoot is secundair, met andere woorden, is van latere datum. Bijzonder is dat van Finse Helsinkiet ook zwerfstenen worden gevonden waarbij epidoot gewoon groen is. Dat deze laatste geen Finse Helsinkiet genoemd mogen worden is duidelijk. Het is niet onwaarschijnlijk dat witte Helsinkiet met groene epidoot van dezelfde locaties komt als die met bruine epidoot.

Uit de naam Finse Helsinkiet zou je verder kunnen afleiden dat elders in Scandinavië  ook nog Helsinkieten voorkomen. Dit klopt. Helsinkiet is, zoals gezegd, een metamorf gesteente dat uit een granietische protoliet is ontstaan. Door uitwisseling van bestanddelen is het oorspronkelijk gesteente ingrijpend van samenstelling en uiterlijk  veranderd. Omdat dit type chemische processen, verschillend in tijd en ruimte, op meerdere plaatsen op het Baltisch schild hebben plaatsgevonden, is de status van Finse Helsinkiet als gidsgesteente discutabel. Oostbaltisch, dat is het gesteente wel, maar een verdere precisering is niet aan te geven.

Van oudsher onderscheidt men in de zwerfsteenkunde ook Zweedse Helsinkiet. Dit gesteente komt als zwerfsteen veel meer voor dan zijn Finse variant. Zweedse Helsinkiet bestaat voor een groot gedeelte ook uit veldspaat, verder een wisselende hoeveelheid groene epidoot en wat donker mineraal. Plagioklaas speelt een ondergeschikte rol. Het is vooral kleurige kaliveldspaat, die het uiterlijk van dit gesteente bepaalt. Zweedse Helsinkiet toont een kleurcombinatie van rood met groen. Voor veel zwerfsteenverzamelaars is deze zwerfsteensoort een aantrekkelijker vondst dan het Finse gesteente, hoewel deze laatste veel zeldzamer is.

 

Al met is Finse Helsinkiet een mooi en interessant gesteente, dat in ons land vooral op plaatsen te vinden is met een Oost-Baltisch zwerfsteengezelschap. Met andere woorden, waar je veel rapakivi’s tegenkomt, is de kans op het vinden van een Helsinkiet ook groot.