Sarcinula

Tabulate koralen komen in kalkrijke keileem op de noordeinden van de zandruggen binnen het Hondsrug-complex relatief veel voor. De meeste zwerfsteenkoralen komen voor in de roodbruine Nieuweschoot-keileem. Dit keileem-type uit de voorlaatste Saale-ijstijd is aanwezig op de noordelijke Hondsrug tussen Haren en Groningen, bij Gieten en in Emmen. Bijzonder is dat de meeste tabulate koraalsoorten, die in het Oostzee-gebied bij Estland en op het eiland Gotland beschreven zijn, als zwerfsteen zijn aangetroffen in de keileem van het Hondsruggebied. Zo ook Sarcinula, een bijzonder soort tabulate koraal.

Sarcinula organum - Zwerfsteen van Wilsum (Dld.)

Van Sarcinula zijn een paar soorten bekend die ook als zwerfsteen in ons land voorkomen.

Sarcinula sp. - Zwerfsteen van de Hereweg in Groningen

In deze verweerde en roestige kalksteen zijn de verkiezelde cylindrische corallieten en hun verbindende platforms fraai uitgeprepareerd.

Sarcinula is van Ordovicische ouderdom. In het Vroeg-Siluur waren deze koralen uitgestorven. In de keileem van Groningen en Haren is het een zeldzaam koraaltype. Opvallend is dat koraalskeletten van Sarcinula in kalksteenzwerfstenen vaak geheel of gedeeltelijk verkiezeld zijn. In oude Groninger collecties (19e en vroeg 20e eeuw) zijn de bruinachtige, uitgeloogde, zeer poreuze koraalskeletten van Sarcinula vrij talrijk aanwezig. Deze kwetsbare, poreus verkiezelde koralen zijn afkomstig uit de verweerde toplaag van de keileem, die in ondiepe bouwputten in Groningen en Haren werd aangesneden. Destijds werden bij de bouw van villa's kelders aangelegd, maar veel dieper dan een meter of 2 onder maaiveld kwam men doorgaans niet.

Sarcinula luhai - Zwerfsteen van Groningen 

Het oorspronkelijke kalkskelet is secundair verkiezeld. De cylindrische corallieten staan op enige afstand van elkaar en zijn door horizontale platforms met elkaar verbonden. Zwerfstenen van Sarcinula zijn in de keileem van de noordelijke Hondrug betrekkelijk zeldzaam. Meest vormen ze kleine, deels verkiezelde zwerfsteentjes. Sarcinula kwam uitsluitend in het Ordovicium voor.

Kolonies van Sarcinula - vroeger Syringophyllum genoemd - bestaan uit twee tot ruim vijf millimeter grote, cylindrische corallieten. De corallieten zijn met elkaar verbonden door horizontale, boven elkaar geplaatste kalkplatforms. Doorgaans zijn de platforms dicht boven elkaar geplaatst, maar de onderlinge afstanden variëren.

De corallieten staan doorgaans relatief wijd uiteen, in andere gevallen zijn ze met weinig tussenruimte dichter opeengepakt. Het skelet van Sarcinula herinnert in de verte aan dat van de recente, vuurrood gekleurde orgelpijpkoraal Tubipora musica.

Tubipora musica is een koraal waarvan het opvallend rode tot roodviolette skelet op een verzameling orgelpijpjes lijkt. De cylindrische koraalbuisjes zijn door horizontale kalkplatforms met elkaar verbonden. Enige gelijkenis met de fossiele Sarcinula is aanwezig.

Tubipora is een wijdverspreide koraalsoort (Alcyonacea) die in de Indische en Grote Oceaan voorkomt. De soort wordt aangetroffen van de Rode Zee en Oost-Afrika tot in Zuidoost-Azië, inclusief Japan, Australië).

De corallieten van Sarcinula bezitten doorgaans dikke wanden. Op doorsnede tonen deze langs hun omtrek een rand met poriën (maximaal 24). Hierdoor wordt het beeld van een radertje of tandwieltje opgeroepen. De tabulae zijn meestal relatief dik, horizontaal of iets naar onderen doorgebogen.

Sarcinula sp. - Zwerfsteen van Paddepoel, Groningen

De ronde corallieten bezitten een dikke wand met daaromheen een porierand. 

Sarcinula sp. - Zwerfsteen van Paddepoel, Groningen

Sarcinula sp. - Zwerfsteen van Groningen

De meeste zwerfstenen van Sarcinula zijn geheel of gedeeltelijk verkiezeld. Etsen met zoutzuur heeft daarom weinig zin. De fossielen worden er meestal niet mooier op.

Sarcinula sp. - Zwerfsteen van Paddepoel, Groningen

Van Sarcinula zijn een aantal soorten beschreven, die ook als zwerfsteen in de keileem van het Hondsruggebied voorkomen. De soorten zijn door fossielverzamelaars te determineren.

Sarcinula organum

Sarcinula organum is het bekendste type, met ronde, tot 3 mm grote corallieten. Deze staan gemiddeld twee tot drie millimeter uit elkaar, maar kunnen elkaar in sommige gevallen ook bijna raken. De horizontale kalkplatforms liggen doorgaans zo’n 2 tot 4 mm apart van elkaar. De tabulae zijn meestal horizontaal in de corallieten geplaatst.

Sarcinula organum - Zwerfsteen van het Engels Kamp in Groningen 

Sarcinula organum - Zwerfsteen van het Engels Kamp in Groningen

Sarcinula organum - Zwerfsteen van de Boteringesingel in Groningen

Deze koraal is geheel uitgeloogd. Alleen de verkiezelde delen zijn bewaard gebleven.De buitenzijde van deze zwerfsteen vormt het oorspronkelijke kolonieoppervlak.

Sarcinula organum - Zwerfsteen van Groningen

Sarcinula organum - Zwerfsteen van het Engels Kamp in Groningen

Sarcinula organum - Zwerfsteen van Paddepoel, Groningen 

Sarcinula luhai

De ronde corallieten bij Sarcinula luhai zijn gemiddeld iets groter dan bij S. organum, nl. 3 tot 4 mm. Ze staan op onderlinge afstanden van 1,5 tot 3 millimeter. De wanden zijn relatief dik, tot 0,5 mm. De kalkplatforms liggen dicht opeen. De tabulae zijn horizontaal of iets concaaf naar onderen doorgebogen. Septale stekels zijn aanwezig, maar zijn moeilijk te zien. S. luhai en S. organum zijn in veel gevallen moeilijk van elkaar te onderscheiden.

 

Sarcinula lata

Deze soort is makkelijk te herkennen aan zijn grote corallieten. Op doorsnede zijn deze zo'n 5 mm groot. S. lata is van alle sarcinula's het grofst gebouwd. Uit zwerfsteenvondsten blijkt dat de onderlinge afstand van de corallieten varieert. Meestal staan deze op een halve tot meer dan hun eigen doorsnede van elkaar verwijderd. De corallieten zijn omgeven door een zeer duidelijke, relatief brede poriënrand. Van boven gezien lijken de corallieten op tandwieltjes.

Sarcinula lata - Zwerfsteen van Groningen

Deze soort bezit de grootste corallieten, met doorsneden tot ca. 5mm. 

Sarcinula lata - Zwerfsteen van Groningen

De tabulae staan betrekkelijk wijd uiteen en zijn meer of minder horizontaal of zelfs schuin in de coralliet geplaatst. Sommige tabulae zijn convex naar onderen doorgebogen.De afzonderlijke kalkplatforms zijn op dwarsdoorsnede makkelijk van elkaar te onderscheiden, hoewel hun onderlinge afstanden wisselen. 

 

Sarcinula rakverense

Deze soort tenslotte, bezit de kleinste corallietdoorsneden, nl. 2 tot 3 mm. S. rakverense komt regelmatig voor onder lavendelblauwe verkiezelingen, als kalkzwerfsteen is deze soort veel zeldzamer. De horizontale kalkplatforms zijn vrij dun en duidelijk van elkaar gescheiden. De tabulae zijn trechtervormig naar onderen doorgebogen.  Septale stekels of dito kalkrichels zijn onduidelijk aanwezig.

Sarcinula rakverense - Zwerfsteen van Wilsum (Dld.)

In de vorm van lavendelblauwe verkiezelingen komt dit koraaltype betrekkelijk veel voor in het grind in zandzuigerijen in het oosten en noordoosten van ons land.

Sarcinula rakverense - Zwerfsteen van Paddepoel, Groningen

Deze soort is herkenbaar aan zijn relatief smalle corallieten. Als kalkzwerfsteen komt S. rakverense weinig voor. Als lavendelblauwe verkiezeling meer.