Voorst-keileem
In een aantal ontsluitingen op het noordeinde van de Hondsrug zijn op en ingebed in Nieuweschoot-keileem scherp begrensde platen, lenzen, slierten en pakketten rossig roodbruine, sterk kleiige keileem aangetroffen. De samenstelling van het zwerfsteengezelschap in dit keileem-type is Oost-Baltisch. Bijmenging van zwerfsteensoorten uit Midden- en Zuid-Zweden ontbreekt. Lithologisch komt deze keileem overeen met het in de literatuur beschreven Voorst-type. Dit keileemtype staat ook bekend als ‘schollenleem’.
Ontsluiting met Voorst-keileem op de oostelijke Hondsrugtak langs de N33 bij Gieten (Dr.)
De onregelmatige, scherp begrensde schol rossig roodbruine Voorst-keileem wordt aan de bovenzijde afgedekt door keizand met spaarzame zwerfstenen en dekzand. Naar onderen toe wordt de keileem begrensd door een afwisseling van slierten en banden zeer zandige en grindhoudende Nieuweschoot-keileem. De lichter getinte afzetting daaronder is smeltwaterzand.
Voorst-keileem - detail van de foto hiernaast.
Schollen en lenzen Voorst-keileem zijn aan hun karakteristieke roodbruine kleur goed te herkennen. Het gehalte aan zwerfstenen is in dit keileem-type gering. Bovenaan is Voorst-keileem door chemische verwering in het Eemien ontkalkt geraakt. In dit geval spreken we van Oudemirdum-keileem.
Het onregelmatige grensvlak met bovenliggend dekzand is veroorzaakt door cryoturbatie in de Weichsel-ijstijd. Het uitgeloogde overgangslaagje tussen beide afzettingen is mogelijk een oude bodem uit het Alleröd.
Voorst-keileem is een Oost-Baltisch keileem-type. Het staat ook bekend als als 'schollenleem'. Dit laatste heeft betrekking op de wijze van voorkomen als onregelmatige, grillig begrensde partijen keileem in een omgeving van een ander keileem-type. Het is een rossig roodbruin, klei- en kalkrijk type keileem en op plaatsen ook een zwerfsteenrijke keileem. Het percentage kleiïge bestanddelen is in Voorst-keileem hoog; in sommige gevallen zijn keileemmonsters voor meer dan 50% afslibbaar. Daarnaast zijn van Voorst-keileem ook zandiger typen bekend. Deze zijn tegelijk ook rijker aan zwerfstenen. In het laatste geval is het verschil met de eveneens roodbruine Nieuweschoot-keileem moeilijk vast te stellen. Het is überhaupt de vraag of Voorst- en Nieuweschoot-/Emmen-keileem wel verschillende typen zijn. Kleigehalte en het percentage zwerfstenen variëren. Ook in westelijk Nedersaksen in Duitsland komt Oost-Baltische schollenleem in vergelijkbare omstandigheden voor, maar wordt door het wisselend klei- en zwerfsteengehalte niet als een afzonderlijk keileem-type beschouwd.
Voorst-keileem bevat een kristallijn zwerfsteengezelschap met een strikt Oost-Baltisch karakter. Deze komt overeen met het zwerfsteenspectrum in Nieuweschoot/Emmen-keileem. Rapakivi-granieten zijn dominant aanwezig. Vuursteen ontbreekt.
De locaties van Voorst-/Oudemirdum-keileem in het Hondsrug-gebied zijn doorgaans arm aan zwerfstenen. Daardoor vallen ze ook op. Samen met de kleur en de lichtkleurige kalkconcreties zijn dit de voornaamste verschillen met de rode Nieuweschoot-keileem, waar Voorst-keileem in ingebed is. Ook het percentage Paleozoïsche kalkstenen is lokaal vrij laag. Overigens wijken deze in hun petrografische kenmerken niet af van de kalkzwerfstenen in Nieuweschoot-keileem. De kalkstenen zijn - veroorzaakt door het hoge kleigehalte van de keileem - vaak fraai gepolijst en tonen duidelijke gletsjerkrassen, in tegenstelling tot kalkstenen in de omringende Nieuweschoot-keileem. Deze zijn in de meeste gevallen door verspoeling en smeltwatertransport geblutst en afgerond.
De roodachtige kleur van Voorst-keileem en zijn kleiïge karakter is te danken aan opname van verweringsklei en aan hematiet. Deze bestanddelen zijn oorspronkelijk afkomstig uit de Vroeg-Devonische Old-Red zandsteen. Deze zandsteenformatie dagzoomt in Estland, Letland en op de aangrenzende bodem van de Oostzee. Vooral rond het Peipusmeer in Estland zijn in deze oranjerode zandsteen fraaie steiloevers ontsloten. Verweringsproducten van Old-Red zandsteen vormen op de bodem van de Oostzee rode kleien, zandlagen en zijn op het land hier en daar zelfs (sub)recent opgewaaid tot duinen. Voorst-keileem is door het landijs in het Noordoost-Balticum van de bodem van de Oostzee opgenomen en englaciaal naar Polen, Noord-Duitsland en ons land getransporteerd. Het is niet onmogelijk dat dit rode keileem-type uit het voorgaande Elsterien dateert. Dit geldt ook voor de roodbruine Oost-Baltische Nieuweschoot-keileem.
Voorst-keileem bevat plaatselijk veel kalkconcreties. De aanwezigheid is te danken aan het hoge kalkgehalte van de keileem. De lichtkleurige (<5cm), keiharde concreties komen overeen met de bekende löss-poppetjes uit löss-afzettingen in Zuid-Limburg. Kalk-concreties zijn echter niet alleen voorbehouden aan Voorst-keileem. Ze zijn ook in grote aantallen aangetroffen in Nieuweschoot-keileem op de noordelijke Hondsrug in Groningen en op twee plaatsen in Emmen. In diepe bouwputten in Emmen zijn in Noordhorn-keileem eveneens talrijke kalkconcreties aangetroffen.
Kalkconcreties in Voorst-keileem
Voorst-keileem met zwerfstenen en talrijke kalkconcreties - N33, bij Gieten (Dr.)
Voorst-keileem met uitgespoelde kalkconcreties - N33 bij Gieten (Dr.)
Voorst-keileem - N33 bij Gieten (Dr.)
Het hoge kleigehalte van dit keileem-type veroorzaakt het sterk brokkelige breukvlak.
Voorst-keileem - Emmen (Dr.)
Brokken kleirijke Voorst-keileem vallen bij het indrogen uiteen in talrijke onregelmatige kleisprisma's.
Voorkomen van Voorst-keileem
Voorst-keileem is op verschillende plaatsen in de noordelijke Hondsrug aangetroffen. Tussen Haren en Groningen komt het bij graafwerkzaamheden geregeld te voorschijn. Hetzelfde keileemtype werd ook te midden van Nieuweschoot-keileem en bijbehorende smeltwaterafzettingen aangetroffen op de kruin van de oostelijke Hondsrugtak langs de N33 bij Gieten. Verder kwam Voorst-keileem en ontkalkte Oudemirdum-keileem te voorschijn langs de Hondsrugweg en op het terrein van de nieuwe dierentuin in Emmen. Verschijningsvorm en omvang van de schollen, alsook de omgeving waarin deze keileem voorkomt, zijn op alle Hondsruglocaties locaties vergelijkbaar.
Kalkconcretie uit Voorst-keileem - Gieten (Dr.)
Kalkconcreties in Voorst-keileem zijn meestal niet groter dan een paar centimeter. Ze zijn keihard. Vaak tonen ze kleine scheuren en barsten, die aan krimpschuren doen denken.
Kalkconcretie uit Voorst-keileem - Emmen (Dr.)
De vormenrijkdom van deze kalkconcreties is bijzonder groot. Soms is sprake van een aggregaat van concretionaire vormingen, zoals op de foto.
Kalkconcreties uit Voorst-keileem - Groningen
De grillige vormen van deze keileemconcreties zijn te vergelijken met die uit löss-afzettingen in ons land en Duitsland.
Kalkconcretie van Nieuweschoot-keileem - Emmen (Dr.)
In keileem-afzettingen in Emmen langs de Hondsrugweg en op het terrein van de dierentuin, zijn bijzonder veel kalkconcreties aangetroffen. De rossige kleur en het sterk zandige uiterlijk maakt duidelijk dat bovenstaande concretie ontstaan is in Nieuweschoot-keileem. Ook in Noordhorn-keileem in Emmen komen talrijke kalkconcreties voor.
Glaciale polijsting op kalkzwerfstenen uit Voorst-keileem
Silurische beyrichiënkalk - Zwerfsteen van Groningen
Kalkstenen in Voorst-keileem tonen opvallend vaak een sterke polijstglans, vaak vergezeld van gletsjerkrassen.
Ordovicische Oostzee-kalk - Zwerfsteen van Haren (Gr.)
De polijstglans zal veroorzaakt zijn door inbedding en transport in het kleirijke medium, dat Voorst-keileem eigen is.
Schollenleem
Schollenkeileem is niet uitsluitend beperkt tot het Hondsrug-complex in Oost-Drenthe. Op verschillende plaatsen elders in Noord-Nederland komt hetzelfde keileemtype voor als onregelmatige partijen, lenzen en strepen in West-Baltische keileem. De voorkomens ervan zijn onregelmatig van vorm, maar maximaal enige honderden meters groot. Vaker vormt dit kleiïge keileemtype kleinere partijen, soms niet meer dan dunne strepen in of op vuursteenrijke Heerenveen-keileem.
Rode schollenkeileem is aangetroffen in de Noordoostpolder (Urk, Tollenbeek), langs het IJsselmeer bij Vollenhove, in Gaasterland (Rode klif) en zoals aangegeven in het oosten en noordoosten van Friesland. Ook komt het voor in Zuidoost-Drenthe (Havelterberg) en bij Steenwijk in de kop van Overijssel. De aanwezigheid van schollenleem in de bodem is te herkennen aan de vele rapakivi-granieten die erin voorkomen. In de keileemindeling van Zandstra (1976,1983) wordt sc hollenleem tot het Voorst-type gerekend. In verweerde, ontkalkte vorm wordt schollenleem tot het Oudemirdum-type genoemd.
Ook in westelijk Nedersaksen in Duitsland wordt schollenleem veel aangetroffen, al noemt men het daar anders. Ook hier vormt het onregelmatige partijen, maar net als in ons land steeds bovenop West-Baltische vuursteenrijke keileem. In tegenstelling tot ons land wordt schollenleem in Duitsland, wellicht terecht, niet als een apart keileemtype gezien. In een komend artikel zal hier nader op worden ingegaan.