Een bijzondere kei van gewicht 

Sinds kort is Donkerbroek (Fr.) een attractie rijker. Roodgrijs van kleur, behoorlijk aan zijn gewicht en vooral oud, zeer oud, 1647 miljoen jaar om precies te zijn.

Aland-rapakivi - zwerfsteen van Donkerbroek (Fr.)

De bijna 6 ton zware Aland-rapakivi, met aan de voorzijde een roder deel. Dit is een vlak aangesneden breukzone, waar het gesteente door hematiet intensiever roder van kleur is.

Tijdens werkzaamheden aan de nieuwe vierbaansweg bij Donkerbroek stootte de bak van de graafmachine op een kei. Niet ongewoon, keien komen in Donkerbroek wel meer in de bodem voor. Een ritje door het dorp laat dit overduidelijk zien. Bij woningen en vooral rond boerderijen liggen ze bij tientallen. Het voorkomen van stenen hangt samen met een bijzondere leemlaag (keileem) dicht onder het oppervlak. Deze laag stamt uit de voorlaatste ijstijd, zo’n 150.000 jaar geleden, toen heel Noord-Nederland onder een enorm dik pakket gletsjerijs bedolven was.

Groot, groter, grootst

Graafmachines hebben doorgaans weinig moeite met stenen die in keileem voorkomen. Dit keer was het andere koek. Met veel moeite kreeg men de zware steen van graniet op de kant. De kei heeft een afmeting van 2,00x1.80x1.00 meter. Geen kleine jongen dus, hoewel er in Friesland nog veel grotere zijn gevonden. De allergrootste steen lag bij Rotstergaast in de bodem. Met zijn 88 kubieke meter en een oorspronkelijk gewicht van ruim 150.000 kilo is dit de allergrootste kei in ons land. Het 44 ton zware restant van de kei trekt momenteel op het kruispunt Oude Postweg-Sydtakke bij Rotstergaast als geologisch monument de aandacht. Verhalen willen dat je er met een ossenwagen een rondje op kon rijden. Schippers hebben in de 19^e eeuw een groot deel van deze kei kapot met buskruit laten springen. De steenbrokken werden verkocht om de dijken langs de Zuiderzee te versterken.

Uppsala-graniet - Zwerfsteen van Rotstergaast (Fr.)

Schippers die in stenen handelden, hebben in de 19e eeuw met buskruit ongeveer 2/3 van deze kei laten springen. De steenbrokken werden op kleine, 20-tons scheepjes geladen en naar Lemmer vervoerd. De stenen werden gebruikt om de dijken van de Zuiderzee  te versterken.

Rapakivi-graniet

Met zijn gewicht van bijna 6 ton hoeven de Donkerbroekers zich niet te schamen. Zeker niet omdat de kei van een bijzondere soort is. Geologen en zwerfsteenkundigen noemen de granieten steen ‘Aland-rapakivi’. Aland-rapakivi staat ook bekend als ringetjesgraniet. In de steen komen talloze ronde kristallen voor van 1-2 cm doorsnee. Deze zijn omgeven door een smalle witte ring. Vooral bij verwering valt dit op. ‘Rapakivi’ betekent in het Fins ‘kruimelige steen’. Veel rapakivi-granieten vallen door verwering makkelijk uiteen tot steengruis. Dit doen ze overigens niet allemaal. De steen van Donkerbroek is een harde. Hij toont nagenoeg geen spoor van verwering.

Waar komt de steen vandaan?

Aland is een archipel van duizenden kleine en grotere eilanden in Zuidwest-Finland. Het gebied ligt op de overgang van de Oostzee naar de Botnische Golf, op ruim 1500 kilometer van Donkerbroek vandaan. Het rotsgesteente op vrijwel alle eilanden in Aland bestaat uit rapakivi-graniet. De steen van Donkerbroek heeft dus een lange reis achter de rug. Vandaar dat de uitdrukking ‘zwerfkei’ niet slecht gekozen is. De steen heeft er ongetwijfeld duizenden jaren over gedaan om zijn laatste rustplaats bij Donkerbroek te bereiken.

De herkomst van de steen is vrij nauwkeurig te bepalen. Dit is bijzonder, want Aland-rapakivi’s hebben een nogal variabel uiterlijk. In die van Donkerbroek komen veel grijsachtige kristallen voor. Deze verlenen de steen zijn grijsrode kleur. De combinatie van ronde, grijze geringde kristallen in een meer roodachtige grondmassa, komt overeen met de rapakivi-graniet die bij Bomarsund en op het aangrenzende eiland Prästo in het oosten van Aland als vaste rots voorkomt.

Aardbevingssteen

Aan de zwerfkei van Donkerbroek is nog een bijzonderheid te zien. Over het midden van de kei loopt van boven naar beneden een paar centimeter brede baan waar de graniet iets roder is. In het midden ervan loopt een oude breuk. Aan weerszijden van de smalle scheur is het gesteente opvallend roder gekleurd. We hebben te maken met een seismische ofwel een aardbevingsbreuk, die lang geleden veroorzaakt is door spanningen in de aardkorst. Aan weerszijden van de breuk in het gesteente is toen het ijzer-mineraal hematiet afgezet. Dit veroorzaakt de roodkleuring.

Langs de breuk zijn delen van het rapakivigesteente iets ten opzichte van elkaar verschoven. Dit is heel fraai aan de rode zijkant aan de achterzijde zichtbaar. Hier is een tweede een breukzone zichtbaar. Op een deel van het oorspronkelijke breukvlak daar is een typisch patroon van evenwijdig verlopende breukjes te zien is. Het doet enigszins denken aan een oud wasbord. Op enkele plaatsen komen ook groene vlekken voor. Bij de aardbeving is het gesteente langs de breuk vermalen. Naderhand zijn hieruit onder invloed van warm grondwater zeer kleine, groene kristallen van een nieuw mineraal epidoot ontstaan.

In het rode breukvlak zijn een aantal witomrande kaliveldspaat-ovoïden te zien. In het midden is een relatief grote ovoïde (diameter 3cm) zichtbaar. De groene vlekken zijn van secundaire epidoot. Roodkleuring en groene epidoot zijn bij rapakivi's vaak voorkomende verschijnselen.