Het bekendst en ook het mooist zijn zandstenen van Scandinavische herkomst. Noordelijke zandstenen zijn zeer verschillend van kleur: wit, geel, bruin, oranje, rood, paarsrood en zelfs (blauw)zwart. Veel zandstenen zijn meerkleurig. Deze zwerfstenen tonen verschillend gekleurde strepen, banden en vlekken. Heel fraai is bijvoorbeeld de bruin-violet gebande en gestreepte Kalmarsund-zandsteen of de karakteristiek licht gevlekte Jotnische zandsteen.

Kwartsietische zandstenen

Onder noordelijke sedimentaire zwerfstenen vormen kwartsietische zandstenen de belangrijkste groep. Deze zandstenen worden zo genoemd omdat het bindmiddel van de zandkorrels uit silica bestaat, in tegenstelling tot kalkzandsteen waar het bindmiddel calciet is.

Kwartsietische zandstenen zijn harde, soms splinterig brekende gesteenten. Ze hebben verschillende kleuren en structuren en kunnen grof dan we fijnkorrelig zijn. Enkele typen zijn zo dicht en hard dat deze wel 'kwartsiet' genoemd worden. Kwartsiet is echter een heel ander, metamorf gesteente, dat door druk en temperatuur op grote diepte in de aardkorst uit zandsteen ontstaat. 

Kwartsietische zandsteen - Zwerfsteen van Langö, Fünen (Dk.)

De poriën in deze grofkorrelige zandsteen zijn geheel opgevuld met secundaire witachtige silica. De zandkorrels liggen hierdoor ogenschijnlijk geïsoleerd van elkaar. De structuur doet denken aan die van voegencement. 

Kwartsiet

Terzijde

Verkitting ofwel cementatie van zand tot zandsteen

De overgang van zand in zandsteen is het gevolg van cementatie. Hierbij worden in circulerend grondwater opgeloste mineralen rond de zandkorrels en in de poriën van het zand afgezet. Wordt silica (SiO2 kwartscement) in kwartszand neergeslagen, dan verkitten de korrels met elkaar en ontstaat zandsteen.

In andere situaties slaat in grondwater opgeloste kalk (CaCO3) in de poriën neer. Hierbij ontstaat ook zandsteen, in dit geval kalkzandsteen. Dit type zandsteen is minder hard dan kiezelzandsteen. Bovendien is kalkzandsteen verweringsgevoelig. In onze doorlatende zandbodems zijn deze zwerfstenen door oplossing van de kalk verdwenen.

Het merendeel van de zandafzettingen bestaat uit kwartszand. Zandkorrels van kwarts zijn niets anders dan fragmenten van kwartskristallen. Slaat in de poriën silica neer dan voegen de SiO2-moleculen met behoud van de kristallografische oriëntatie zich aan bij het kristalrooster van de afzonderlijke zandkorrels. Het gevolg is dat deze korrels als kleine kristallen gaan groeien. Dit groeiproces gaat door zolang de aanvoer van silica door gaat, tot de zandkorrels elkaar overal raken en de porieruimten geheel opgevuld zijn.

Het opgeloste silica in circulerend grondwater kan verschillend van herkomst zijn. Met het toenemen van de diepte in de aardkorst wordt in dieper gelegen kleilagen water door druk uit de klei geperst. Hierbij lossen in de klei aanwezige, uiterst fijne kwartspartikeltjes op. Het uitgeperste water diffundeert vervolgens naar bovenliggende zandafzettingen, waar het opgeloste silica rond kwartskorrels kan worden afgezet.

Op grotere diepte in de aardkorst is de hydrostatische druk van groot belang. Zandkorrels raken elkaar op heel kleine plekjes. Door druk lost op die plaatsen enige kwarts op. In de poriën in het zand is de druk iets minder. Hier wordt de opgeloste silica uitgescheiden.

Naast silica en kalk kunnen zandkorrels ook door mineralen als hematiet, limoniet, dolomiet en pyriet met elkaar verkitten. In enkele gevallen bestaat het kitcement uit fosfaat, gips, anhydriet of zelfs steenzout. 

Voorbeelden van zwerfstenen van zandsteen 

Witte kwartsietische zandsteen - Zwerfsteen van Borger (Dr.)

Witte zandstenen bezitten een hoge graad van zuiverheid. Vrijwel het gehele gesteente bestaat uit verkitte kwartskorrels. Verontreinigingen met korrels veldspaat, glimmer, hoornblende en andere mineralen zijn afwezig. Dit duidt op chemische 'rijpheid'. Kwarts is chemisch zeer resistent, de overige mineralen zijn dit niet of minder. Bij langdurige verwering verdwijnen deze uit het zand. 

Arkose en veldspaathoudende zandsteen

Arkose is een bijzondere zandsteensoort. Het gesteente bevat naast kwartskorrels veel veldspaat. In onze zwerfstenen overheerst roodachtige kaliveldspaat. Plagioklaas is veel verweringsgevoeliger en ontbreekt vaak. De grens tussen arkose en veldspaathoudende zandsteen ligt bij 25% veldspaat. Zwerfstenen van arkose zijn in veel gevallen grofkorrelig, soms zelfs conglomeratisch ontwikkeld. 

Zwerfstenen van arkose komen verhoudingsgewijs het meest voor in Oost-Baltische zwerfsteengezelschappen. In het Oost-Drente, in het Hondsruggebied, zijn deze vrij algemeen te vinden. Dit houdt waarschijnlijk verband met hun herkomst. In de zuidelijke Botnische Golf komen afzettingen voor van Precambrische Jotnische zandsteen. Delen van deze zandsteen zijn als arkose ontwikkeld.

Zandafzettingen met veel veldspaatfragmenten erin ontstaan door verwering - vooral in een droog koud (=aride) klimaat - uit granietgesteenten en minder uit gneis e.d.. Vindt snelle vorming plaats dan kunnen arkoses ook in een warmer klimaat gevormd worden. Voorwaarde is dat de veldspaatpartikels niet door chemische verwering aangetast en opgelost worden. Afzettingen van arkose komen vaak voor in samenhang met conglomeraat in gebieden met granietbergen. Bij de vorming van Jotnische zandsteen vormde het verwerende Sfecofennidische hooggebergte in Scandinavië de bron van het verweringsmateriaal.

Arkose - Zwerfsteen van Borger (Dr.)

Dit is een conglomeratisch ontwikkeld type. De veldspaat en kwartskorrels zijn voor een deel meer dan enkele millimeters groot. Oranjerode kaliveldspaat en de verspreid voorkomende blauwgrijze kwartsen zijn een duidelijke aanwijzing dat dit erosieproducten zijn van graniet. Plagioklaas ontbreekt grotendeels. Dit veldspaatmineraal is erg gevoelig voor verwering.

Nexö-zandsteen - Zwerfsteen van Langö, Fünen (Dk.)

Deze zandsteen komt voor op het Deense eiland Bornholm. Bij de plaats Nexö bevinden zich nog twee steengroeves waar het gesteente gewonnen wordt. Nexö-zandsteen bevat veldspaat, soms veel, zoals in de zwerfsteen op de foto. Deze zandsteen is nogal variabel, hoewel  de roodviolette kleur overheerst. Vaak is het gesteente conglomeratisch ontwikkeld. Typen met een grove gelaagdheid, met onregelmatige lichtkleurige vlekken en strepen komen ook voor. 

Conglomeratische zandsteen

Strikt genomen zijn de hieronder afgebeelde zwerfstenen conglomeraat. Immers, de grootte van een deel van de korrels overstijgt de 2 mm. Dit is de bovengrens waarbij een zwerfsteen nog (grove) zandsteen genoemd mag worden.

Dat hier de uitdrukking 'conglomeratische zandsteen' gehanteerd wordt, komt omdat zwerfstenen van dit type zandsteen vaak een afwisseling toont van lagen die uit kleinere zandkorrels bestaan, dus zandsteen zijn, en diffuus begrensde lagen met grotere korrels, die conglomeraat zijn.

Conglomeratische zandsteen - Zwerfsteen van Borger (Dr.)

De donker violette onderzijde van de steen en de overige dunne eveneens violette strepen in het gesteente duiden er op dat dit waarschijnlijk een Jotnisch zandsteentype is. Deze zandsteen vormt in de noordelijke Oostzee, in de zuidelijke Botnische Golf en in Zuidwest-Finland bij Pori uitgestrekte voorkomens (zie hiervoor het onderdeel Jotnische zandsteen).

Conglomeratische zandsteen - Zwerfsteen van Borger (Dr.)

Opvallend in dit gesteente zijn talrijke rondachtige kwartskorrels, groter dan 2mm. Daarnaast zijn een gering aantal witgebleekte veldspaatpartikels aanwezig. Door opname van ijzerverbindingen is het oppervlak deels bruin verkleurd. 

Terug