Granaat in noordelijke zwerfstenen

Granaat is een makkelijk te herkennen mineraal. Zowel in magmatische als in metamorfe zwerfstenen komt dit mineraal vrij vaak voor. Granaatkristallen verraden zich in zwerfstenen door hun opvallende rode of paarsrode kleur. Granaat komt het meest voor in migmatietgneis en is daarin vaak ook het mooist. De granaatkristallen of aggregaten  bereiken in deze gesteenten soms afmetingen van 10cm en meer.

Granaat vormt een bijzonder veelzijdige en interessante mineraalgroep, want er zijn granaten en granaten.

 

 

Fraai gevormde, diep bruinrode granaatkristallen komen in grote aantallen voor in een zeer glimmerrijke laagmetamorfe schist hoog in het Oostenrijkse Ötztal (Granatkugel boven Obergurgl)

 

Granaten vormen een karakteristiek bestanddeel in zowel laag- als hoogmetamorfe gesteenten. Ook in zwerfstenen komen granaten vrij veel voor. In laag metamorfe glimmerschisten en in sommige migmatieten zijn de soms centimeters grote kristallen fraai idiomorf. 

Het bekendst zijn de donkerrode granaten van almandien in uitgeprepareerde vorm in granaatglimmerschisten uit het Ötztal en het Zillertal in Oostenrijk. Kristalgroepen in glimmerschist worden in plaatselijke souvenirwinkels veel aangeboden. Helaas komen dergelijke gesteenten niet voor in het herkomstgebied van onze zwerfstenen.

 

Granaat in retro-eclogiet

Retro-eclogiet met een kelyfietische structuur - Zwerfsteen van Haren (Gr.)

Voor zover bekend is dit de enige zwerfsteen van eclogiet die in het Hondsruggebied in Saalekeileem is gevonden. Onderzoek wees uit dat de samenstelling overeenkomt met eclogieten uit de omgeving van Gäddede, in de provincie Jämtland in Midden-Zweden. Aangezien Westbaltische zwerfstenen, met name die uit Jämtland, uiterst zeldzaam in Oostbaltische keileem in het Hondsruggebied voorkomen, kan niet worden uitgesloten dat deze zwerfsteen afkomstig is uit een van de kleine eclogietvoorkomens in de provincie Norrbotten, in het uiterste noorden van Zweden. Uit dit noordelijke gebied zijn inmiddels ook een aantal gidsgesteenten van graniet in het Hondsruggebied gevonden. Collectie: G.Dijk - Groningen

 

Retro-eclogiet - Zwerfsteen van Sarup, Als (Dk.)

Eclogieten zijn niet alleen zeldzame zwerfstenen, het zijn ook de zwaarste gesteenten die we kennen. Eclogieten die wij als zwerfsteen vinden zijn zonder uitzondering retro-eclogieten, gesteenten dus, die terugschrijdende metamorfose hebben ondergaan. Door druk- en temperatuurvermindering werden de bestaande mineralen instabiel waardoor er nieuwe mineraalcombinaties ontstonden. De pyroxeen (augiet) is omgezet in amfibool. De granaten tonen vaak een donkere reactierand van fijnvezelige amfibool. Deze structuur wordt wel 'kelyfietisch' genoemd.

Mooi contrasterend is rode granaat in amfiboliet. Amfiboliet is in Noord-Nederland niet zeldzaam. Granaten erin zijn soms maar een millimeter of twee groot, maar amfiboliet met granaatkristallen van verschillende centimeters komen ook voor.  Daarnaast komen granaten ook vrij vaak voor in granieten en vooral in pegmatieten. Bijzonder is het voorkomen van het rode mineraal in gesteenten die bij zeer hoge druk en een sterk verhoogde temperatuur zijn gevormd. Bekend en talrijk is granaat ook in mafische (granaat)granuliet, in granaatcoronietische gabbro en in (retro)eclogiet. Dit laatste, opvallend fraai groenrood gekleurd metamorf gesteente, komt op verschillende plaatsen in Scandinavië voor. Zwerfstenen ervan zijn herhaaldelijk gevonden, al is het groen hierin vaker somber zwartgroen in plaats van het fraaie grasgroene in eclogiet uit West-Noorwegen, in de buurt van de stad Bergen.

 

Granaat met sillimaniet

Biotiet-granaat-sillimaniet-gneis - Zwerfsteen van Tensfeld (Dld.)

Afgebeeld is een randfragment van een zeer grote glimmer- en granaatrijke migmatiet met verspreid grotere en kleinere pegmatietische leucosomen van kaliveldspaat en enige kwarts. Opvallend op de foto zijn de grote porfyroblasten van rode granaat. Naast granaat is in het gesteente veel grijze vezelige, zijdeachtig glanzende sillimaniet aanwezig. Het mineraal vormt een smalle grijze zone aan de bovenkant van de granaat rechtsonder op de foto, maar is verder in het gesteente ook veel aanwezig.

 

Granaatporfyroblast in biotiet-granaat-sillimaniet-gneis - detail 

Het grote rondachtige granaatkristal is omgeven door een zone met naaldvormige sillimaniet en grijsblauwe cordiriet. Granaten kunnen in migmatietgneizen vele centimeters grote kristallen vormen. De kleur kan roodbruin zijn, zoals op de foto, of meer roserood. De kleur vormt geen aanwijzing voor het soort granaat. Almandien of pyroop, het is met een loep niet te bepalen.

Pegmatiet met granaten

Pegmatiet met granaatkristallen - Zwerfsteen van Hoogkerk (Gr.)

Pegmatieten zijn lichtkleurige veldspaat/kwarts gesteenten. Ze bevatten dikwijls kleine en grotere kristallen van rode granaat, die soms fraai idiomorf kunnen zijn. Echter, kristalvlakken zien we maar zelden.

Pegmatiet met granaten - Zwerfsteen van Hubertsberg, Oostzee (Dld.)

Hoewel granaten strikt genomen edelstenen zijn, is de kwaliteit ervan in zwerfstenen allerbelabberdst. De kristallen zijn doortrokken van scheurtjes en allerlei mineralogische omzettingen. Vaak gaat de omzetting zo ver dat alleen zwarte of donker roest-kleurige vlekken over zijn gebleven. De granaten in de pegmatiet op de foto zijn ten dele omgezet.

 

In magmatische zwerfstenen vormen granaten regelmatig fraaie, kristallografisch begrensde kristallen. Regelmatig zijn ze ook roestig verweerd, zelfs in het inwendige van de stenen. Dit laatste is regelmatig het geval in pegmatiet en apliet. Vaak zijn de granaten daarin niet rood maar erg donker, bijna zwart soms. De rondachtige granaatvlekken lijken van enige afstand wel op donkere rozijnen.

Granaten vertonen geen splijting. De breuk is onregelmatig, soms schelpvormig. Vaak zijn de kristallen troebel en doortrokken van donkere scheurtjes als gevolg van tektonische processen en omzettingen in het verleden. Granaat is harder ( 6,5 – 8) dan kwarts en is daarmee in potentie een edelsteen in de oude zin van het woord. Helaas is de kwaliteit in zwerfstenen zo beroerd, dat het woord 'edelsteen' achter de horizon verdwijnt.

Voorbeelden van migmatiet zwerfstenen met granaat

Migmatiet met talrijke idiomorfe granaten - Zwerfsteen van Haddorf (Dld.)

Deze migmatiet bevat talrijke kleine en grotere rondachtige granaatkristallen. De mooist gevormde granaten komen in de neosoom voor, soms met fraaie kristalvlakken.

Migmatiet met granaten - Zwerfsteen van Ellertshaar (Dr.)

Zwerfsteentypen als deze staan bij verzamelaars bekend als 'biotiet-granaat-glimmergneis'. Het zijn zonder uitzondering migmatietische gesteenten, die soms grote concentraties roodbruine of rose-rode granaten bevatten. In de veldspaat-kwartsrijke neosomen zijn de granaatkristallen dikwijls fraai idiomorf. 

 

 

Granaat-glimmer-gneis - Zwerfsteen van Borger (Dr.)

Het merendeel van de zwerfstenen van dit granaathoudende migmatiettype is grijsachtig van kleur met daarin een wisselend aantal porfyroblasten van granaatkristallen.  De grootte van deze nieuwgevormde mineralen loopt zeer uiteen. Hoewel migmatiet, zijn deze gesteenten door hun oorsprong als sedimentair gesteente zgn. paragneizen.  Het migmatietische karakter blijkt uit de parallel gerangschikte iets lichter gekleurde strepen en banden (neosomen), die zich onderscheiden van de iets donkerder biotietgneis eromheen (paleosoom). De neosoom bestaat uit een kwarts/veldspaatmengsel met daarin opvallend grote porfyroblasten van rode granaat. Verder komen in het gesteente kleine grijsblauwe korrels voor van cordieriet.

Granaat-glimmer-gneis, detail

De merendeels idiomorfe granaten komen vooral voor in de korrelig verweerde witte leucosomen. Deze bestaan uit een fijnkorrelig mengsel van voornamelijk kaliveldspaat en kwarts. Sommige granaten zijn als gevolg van omzetting omgeven door een smalle donkere rand van waarschijnlijk chloriet. Ruimtelijk vormt chloriet een dunne mantel om de ronde granaten.

Pyroop of almandien

De chemische samenstelling van granaten wisselt sterk. De verschillende soorten zijn niet met gewone hulpmiddelen te onderscheiden. In zwerfstenen komt vooral donkerbruinrode en paarsrose granaat voor. De bruinrode soort wordt vaak almandien genoemd, de paarsrose pyroop. Beide soorten vormen echter onderling mengkristallen, zodat niet duidelijk is met welke soort we te maken hebben. Zuivere pyroop is overigens kleurloos!

Granaat-hoornblende-migmatiet - Zwerfsteen van Neuenkirchen (Dld.)

Migmatieten met granaten zijn meestal grijsachtige biotietrijke gesteenten met banden, vegen en strepen van lichtkleurige kaliveldspaat en kwarts. Verspreid in het gesteente komen meer of minder talrijke granaten voor, meest in de vorm van onregelmatige of rondachtige kristallen of aggregaten. In bovenstaande steen zijn de granaten vooral in de lichtkleurige delen (neosoom) geconcentreerd. Zie voor 'neosoom' de nadere uitleg in het hoofdstuk over migmatieten.

Granaat-amfiboliet (retro-eclogiet) - Zwerfsteen van Winterswijk (Gld.)

Het zwart-witte hoornblende-rijke gesteente bevat opvallend veel, centimeters grote aggregaten van granaat. De granaatvlekken zijn omgeven door een donkere rand van hoornblende. Het zijn reactieranden die op mineralogische omzettingenwijzen. Oorspronkelijk was het gesteente waarschijnlijk een eclogiet. Een langzaam verlopend proces van druk- en temperatuurvermindering veroorzaakte de omzetting naar grnaat-amfiboliet.

 

In zwerfstenen van retrograde eclogiet zijn granaten vaak omgeven door een smalle, (groen)zwart gekleurde rand. De donkere zoom is een omzettingsverschijnsel als gevolg van geleidelijke druk- en temperatuurvermindering als eclogietgesteenten door tektonische oorzaken heel langzaam in de aardkorst opstijgen. Men noemt dit verschijnsel retrometamorfose. De meeste eclogieten op aarde zijn retrograad.

Granaat verandert door omzetting in een microscopisch fijn mengsel van nieuwgevormde mineralen (actinoliet en spinel). Deze omgeven de granaatkristallen met een smalle donkere rand. De mineralen in de zoom om de granaten zijn macroscopisch niet of heel moeilijk te herkennen. Een dergelijke structuur bij eclogiet wordt wel kelyphietisch genoemd. Op de Hondsrug bij Haren is van een kelyphietische retro-eclogiet een bijzonder fraai voorbeeld gevonden.

Zwerfsteenvoorbeeld van Sormland-gneis

Biotiet-granaat-sillimaniet-gneis - Zwerfsteen van Haddorf (Dld.)

De complexe naamgeving van dit gesteente is gebaseerd op de aanwezige mineralen in het gesteente. Het migmatietische gesteente bevat talrijke meer rose-rode granaten. De matrix bestaat in hoofdzaak uit biotietgneis met veel biotiet, die zich a.h.w. om de granaten heen 'smeert'. Onder de loep zijn in de gneisachtige delen aggregaten van fijne naaldvormige, kristallen van sillimaniet te vinden. Deze glanzen op het breukvlak zijde-achtig. 

Biotiet-granaat-sillimaniet-gneis, detail

Naast granaat en sillimaniet bevat deze migmatiet ook talrijke blauwgrijze korrels van cordiriet.

Dit gesteente, zonder kwarts, maar met veel cordiriet is een gidsgesteenten uit de buurt van het Zweedse Stockholm.

Voorbeelden van zwerfstenen van granaat-glimmer-gneis

Granaat-glimmer-gneis (granaatmigmatiet) - Zwerfsteen van Borger (Dr.)

Lichtkleurige granietische nieuwvormingen (leucosomen) tekenen zich duidelijk af tegen de donkerder, meer biotietrijke gneisgedeelten (paleosoom). Zowel in leucosomen als in paleosoom komen porfyroblasten voor van granaat.

In de biotietrijke, gneisachtige paleosoom, waarvan de meest donkere strepen en banden melanosomen van biotiet zijn, zijn de porfyroblasten van granaat amandelvormig en parallel aan elkaar in de schistositeit opgenomen. Granaatkristallen die voorkomen in de lichtkleurige granietische leucosomen, zijn meest idiomorf.

 

Migmatiet met porfyroblast van granaat - Zwerfsteen van Zuidlaren (Dr.)

Porfyroblasten in metamorfe gesteenten kunnen een doorsnede bereiken van verscheidene centimeters. Deze van violetrode almandiengranaat is met een doorsnede van ruim 10cm wel erg groot.

 

Granaat-glimmer-gneis - Zwerfsteen van Borger (Dr.)

De grote porfyroblasten van rode granaat zijn deels omgeven door een donkere rand. Het zwartgroene mineraal is vermoedelijk chloriet, misschien deels ook amfibool.  De aanwezigheid hiervan duidt op een langzaam omzettingsproces van de granaten.