Toermalijn
Je vindt wel eens een zwerfsteen van graniet of pegmatiet met iets meer 'zwart' erin dan je normaal zou verwachten. Vaak zijn het zwerfstenen met een aantrekkelijke kleur rose, geeloranje, roodachtig, maar ook wel eens grijs- of roomwit. De zwerfstenen van pegmatiet onderscheiden zich door hun (veel) grovere korreling duidelijk van normale graniet. Deze laatste is doorgaans bonter van kleur, met verspreid in het gesteente talrijke kleine zwarte spikkeltjes van biotiet.
Het 'zwart' waar hier sprake van is, is duidelijk geen biotiet, ook geen hoornblende, maar zwarte toermalijn.
Toermalijn-pegmatiet
Toermalijn in pegmatiet - Zwerfsteen van Sassnitz, Rügen (Dld.)
In een groot zwerfblok van migmatiet was een prachtige band van oranje-rode pegmatiet aanwezig met daarin talrijke zwarte aggregaten van toermalijn.
Detail van vorige foto
Zwarte toermalijn wordt ook 'Schorl' genoemd.
De gedachte dat het zwarte mineraal misschien wel biotiet is, laat je al snel varen. Het 'zwart' in de steen vormt geen sterk glanzende schubjes en blaadjes in het gesteente. Als het geen biotiet is, dan hoornblende misschien? Hoornblende vormt in zwerfstenen en heel soms ook in pegmatiet wel zuiltjes die soms ook onregelmatig of onduidelijk splijten, maar kijken we beter dan vaalt ook hoornblende af.
Toermalijn vormt staafjes, stengeltjes soms, is gitzwart en is bovendien op de breuk sterk glanzend. De zwarte staafjes tonen aan de buitenkant in de lengterichting sterk glanzende kristalvlakjes, die vaak een zichtbare streping vertonen. In ieder geval mist toermalijn het vezelige karakter zoals dit bij hoornblende vaak aanwezig is. Ook vormen de splijtvlakken geen mooie splijtreten of ‘stoeptreetjes’ zoals bij hoornblende.
Toermalijn - Setesdal, Zuid-Noorwegen
Toermalijn vormt hardglanzende stengelige kristallen. De kristalvlakken zijn vaak gestreept. Hoewel zwarte toermalijn het meest voorkomt, komt het mineraal in edelsteenkwaliteit in rose, groene en blauwe kleuren voor.
Toermalijn-pegmatiet
Toermalijn-pegmatiet - Zwerfsteen van Borger (Dr.)
Toermalijn-pegmatiet - Zwerfsteen van Emmerschans (Dr.)
Voor de beginnende zwerfsteenzoeker blijft bij grofkorrelige en lichtkleurige zwerfstenen met pikzwarte kristallen en dito brokjes maar één kandidaat over: Zwarte toermalijn ofwel 'Schorl'. Dit is de Duitse naam voor zwarte toermalijn zoals deze in onze zwerfstenen voorkomt.
Toermalijn vormt op een hoogst zeldzame uitzondering na in zwerfstenen altijd stengelige roetzwarte kristallen. Op het breukvlak valt met de loep te zien dat deze in de lengterichting gestreept zijn. Dwarsdoorsneden van toermalijnkristallen zien we ook in zwerfstenen. Soms zijn die driehoekig, soms bijna rond. Dat laatste komt doordat toermalijnen op dwarsdoorsnede negen kristalvlakken bezitten. Bovendien hangt de vorm van de dwarsdoorsnede ook af van de hoek waaronder toermalijn aan het oppervlak van de steen is aangesneden.
Toermalijn is hard, harder dan kwarts en verweert nauwelijks. We zien het zwarte mineraal daarom ook als gitzwarte vlekken, staafjes en stengeltjes aan de verweerde buitenzijde van zwerfstenen, pegmatieten vooral en veel kleinere kristallen ook in apliet, het fijnkorrelige zusje van pegmatiet.
Toermalijn-pegmatiet
Pegmatiet met zwarte toermalijn - Zwerfsteen van Borger (Dr.)
Detail van de steen hiernaast
De toermalijn vormt in deze steen kleine en grotere kristallen.
Pegmatiet met toermalijn - Zwerfsteen van Norg (Dr.)
Grote zwerfblokken van pegmatiet komen weinig voor. Met zwarte toermalijn zijn deze nog zeldzamer. Jaren geleden kwamen bij het diepwoelen van een akker naast het Schilligveen bij Norg een prachtig zwerfblok van oranje pegmatiet te voorschijn met daarin talloze kleine en grotere kristallen van toermalijn. De kei was bijna een meter groot. De hele kei is in stukken geslagen en onder zwerfsteenverzamelaars verdeeld.
Graniet met miarolitische holte - Zwerfsteen van Borger (Dr.)
Miarolitische holten zijn restruimten in gekristalliseerd magmatisch gesteente, waar in de allerlaatste fase van de kristallisatie uit een waterige restvloeistof kristallen als kaliveldspaat, albiet, kwarts in zijn gevormd. Deze bekleden de wanden van de holte. In dit voorbeeld is de restruimte binnen in de holte door laat uitgescheiden toermalijn opgevuld.
Toermalijn en restmagma
Dat toermalijn dikwijls in pegmatieten aanwezig is komt door de exotische, late kristallisatie van dit gesteente uit restmagma, als het overgrote deel van het granietische magmalichaam al vast is geworden. In het restmagma bevinden zich allerlei moeilijk kristalliseerbare bestanddelen, waaronder boorzuur. Dit verbindt zich uiteindelijk met andere bestanddelen tot toermalijn.
Toermalijn kan in edelsteenkwaliteit prachtige kleuren bezitten. Net als enkele andere mineralen is ook toermalijn een verzamelnaam voor een hele reeks verwante silicaten met eenzelfde structuur. Vaak zijn de stengelvormige kristallen veelkleurig, waarbij een kleurverloop aanwezig is van rose naar felrood of rose via bruingeel naar groen. Anders gekleurde toermalijnen komen ook voor, blauwe tot blauw-groene bijvoorbeeld. Ze worden veel tot edelsteen verslepen.
De rose variëteit van toermalijn wordt rubelliet genoemd. Kleurige toermalijn wordt geslepen in de edelsteenindustrie en in allerlei sieraden verwerkt
Toermalijn komt in verschillende kleuren voor. Vaak is in de stengelvormige kristallen sprake van een prachtig kleurverloop.
Van die veelkleurigheid merken we in zwerfstenen weinig. De kleur die daar overheerst is zwart. Het interessante is dat in pegmatietvoorkomens bijzonder grote kristallen van zwarte toermalijn gevonden zijn. Op verschillende plaatsen in Noorwegen en ook in Finland zijn kristallen aangetroffen van 5 meter en meer. Zo groot vinden we ze natuurlijk niet in zwerfstenen, maar wel komen in zwerfstenen toermalijnstengels voor van enige centimeters lengte. Vooral in pegmatieten met oranje-rose kaliveldspaten vormen de gitzwarte toermalijnen een prachtig contrast.
Utö-pegmatiet met indigoliet - Zwerfsteen van Noordbroek (Gr.)
Op het kleine eilandje Utö aan de Zweedse kust bij Stockholm komen pegmatietgangen voor, die kleine blauwe toermalijnkristallen bevatten. Deze blauwe kleurvorm noemt men indigoliet. Zwerfstenen daarvandaan zijn uitermate zeldzaam. Door verwering zijn de intens blauwe indigolieten verbleekt.
Niet alle toermalijn in Scandinavische zwerfstenen is zwart. Er bestaat een heel kleine kans op het vinden van indigoliet, de blauwe of blauwgroene kleurvariëteit van toermalijn. Het mineraal vormt heel kleine korreltjes en aggregaatjes in Utöpegmatiet. Deze pegmatiet vormt brede gangen en spleetvullingen in het grondgebergtegesteente op het kleine eilandje Utö, vlak voor de kust van Zweden bij Stockholm. In Noordbroek is een klein zwerfsteentje gevonden met deze blauwe toermalijn. Naast indigoliet bevat Utöpematiet ook rose rubelliet, een andere toermalijnsoort. Voor stenenzoekers is er dus nog hoop.