Lemland-graniet
Lemland-graniet is een zwerfsteensoort die je aanvankelijk niet direct herkent, maar toch opraapt om zijn uiterlijk. Samen met de verwante Mosshaga-en Ava-graniet vormen deze drie granieten kleine voorkomens aan de randen van het rapakivi-gebied van Aland in Zuidwest-Finland. Als zwerfsteen is Lemland-graniet al langer bekend. Vergelijking met gesteentemonsters die op Aland zijn verzameld, leverden een aantal zwerfsteenvondsten op, die in het Hondsruggebied waren opgeraapt.
Met zijn 1770 miljoen jaar is Lemland-graniet iets ouder dan de rapakivi-graniet op Aland. Het is een lichtbruine tot vlees- en soms leverkleurige, porfierische graniet met veldspaattabletten die wel tot 6cm groot kunnen worden.
Lemland-graniet vormt een kleine batholiet van ongeveer 3 bij 10 km aan de rand van het rapakivi-massief van Aland. zuidelijk van de plaats Mariehamn in het gebied van de Västerfjärden. Het gesteente is op de eilanden Natö, Bergö, Svinö en Järsö fraai ontsloten. Het granietvoorkomen is door een smalle zone van oudere Svecofennidische gesteenten van de rapakivi-graniet gescheiden. Hoewel zwerfstenen van Lemlandgraniet oppervlakkig gezien aan rapakivi-graniet herinneren en ook wel aan bepaalde vormen van de Zuid-Finse Perniögraniet, is deze graniet daaraan niet verwant. Lemland-graniet doorbreekt het oudere grondgebergte en is ook ouder dan de rapakivi-graniet.
Dat het bij Lemland-graniet niet om een rapakivi-graniet gaat , bewijzen de talrijke pegmatiet- en apliet/granofiergangen die de oudere gesteenten op de eilanden voor de kust kriskras doorsnijden. In rapakivimassieven zijn pegmatieten op enkele uitzonderingen na afwezig.
Onverweerde keileemvondsten vallen weinig op. Alleen in nat/vochtige toestand valt de porfierische structuur en eigenaardige kleur van het gesteente op. Zwerfstenen herinneren nog het meest aan een ietwat afwijkend type, porfierische rapakivi-graniet zonder plagioklaasringen. In verweerde toestand, zoals ze vaak op de meer zuidelijker delen van de Hondsrug uit de bodem te voorschijn komen, zijn daarentegen goed herkenbaar aan de kaliveldspaattabletten en de talrijke witte plagioklazen. Deze laatste vormen, samen met kwarts en biotiet een grove grondmassa tussen de talrijke rechthoekige eerstelingen van kaliveldspaat.
Lemland-graniet - Zwerfsteen van Groningen
Zwerfstenen van Lemland-graniet in het Hondsrug-gebied bezitten doorgaans geen rode plagioklaas.
Lemland-graniet, breukvlak - Zwerfsteen van Groningen
Op het breukvlak is de kleur van de plagioklaas grijswit tot licht groenachtig.
Lemland-graniet - Zwerfsteen van het Hoge Veld, Norg (Dr.)
Op het verweerde buitenoppervlak kleurt de plagioklaas wit.
Lemland-graniet - Zwerfsteen van Ellertshaar (Dr.)
Opzij van de kleurende kaliveldspaten komt in Lemland-graniet een wisselend percentage plagioklaas voor.
Lemland-graniet - Zwerfsteen van het Hoge Veld, Norg (Dr.)
Door verwering zijn de bruinrode kaliveldspaten sterk verbleekt. Plagioklaas is door verwering grotendeels opgelost.
Lemland-graniet - Zwerfsteen van Borger (Dr.)
Verweerde buitenzijde
Lemland-graniet - Zwerfsteen van Borger (Dr.)
Verweerde buitenzijde
Waaraan is Lemland-graniet te herkennen?
In zijn bekendste vorm is het een grootkorrelige, porfierische graniet met centimeters grote, rechthoekige kaliveldspaattabletten en veel bruinrode plagioklaas. De eerstelingen zijn in meer of mindere mate parallel aan elkaar gerangschikt. Dit doet Lemlandgraniet soms herinneren aan Perniögraniet. Afhankelijk van verweringsgraad en bleking aan de buitenzijde, zijn zwerfstenen van Lemlandgraniet bruinrood,roodbruin, (licht) leverbruin grijsrood tot licht grijsbruin. De kleur van het gesteente wordt voornamelijk veroorzaakt door kaliveldspaat, die in de vorm van tot 6cm lange, slanke, soms meer gedrongen eerstelingen talrijk in het gesteente aanwezig zijn.
Lemland-graniet - Zwerfsteen van Emmerschans (Dr.)
Kleurend bestanddeel in deze graniet zijn de grote tabletvormige eerstelingen van kaliveldspaat. De kleur is soms bruinrood of zoals hier meer leverkleurig rood.
Lemland-graniet - Zwerfsteen van Eeserveen (Dr.)
Een fraaie grootkorrelige graniet met grote oranje eerstelingkristallen van kaliveldspaat. Op het breukvlak is relatief veel witte plagioklaas zichtbaar.
Lemland-graniet - Zwerfsteen van Groningen
In onverweerde toestand is dit graniettype soms moeilijk herkenbaar en doet in de verte aan een porfierische rapakivi-graniet denken.
Op het verse breukvlak is kaliveldspaat roodbruin tot leverbruin van kleur. De eerstelingen vormen dikwijls Karlsbader tweelingen. Ook zien we dat de kaliveldspaten grof perthietisch zijn. De lichtkleurige albietadertjes en dito vlekjes lopen parallel aan elkaar. Bij sommige zwerfstenen zijn de kaliveldspaten door de perthiet ietwat gevlekt of opvallend gelijkmatig geöriënteerd dooraderd. Soms zijn de kaliveldspaattabletten meer gedrongen; dit laatste is vooral afhankelijk van de hoek waaronder de eerstelingen zijn aangesneden.
Lemland-graniet is een van de weinige granieten met rode plagioklaas. Meestal is dit veldspaatmineraal lichter van kleur dan de kaliveldspaat.
Lemland-graniet - Zwerfsteen van Damsdorf (Dld.)
Aan de buitenzijde is deze graniet te herkennen aan zijn grootkorrelige, porfierische structuur, vergezeld van bruinrode plagioklaas.
Lemland-graniet - Zwerfsteen van Damsdorf (Dld.)
Op het gepolijste vlak komen de grote eerstelingen van bruinachtige kaliveldspaat goed uit. Kwarts vormt grove grijsachtige aggregaten.
Lemland-graniet - Zwerfsteen van Borger (Dr.)
Dit is een van de weinige zwerfstenen van Lemland-graniet met rode plagioklaas. In het Hondsrug-gebied zijn deze typen zeldzaam.
Lemland-graniet - Zwerfsteen van Neuenkirchen (Dld.)
Dit type is duidelijk minder porfierisch. Door de zwakke parallelle rangschikking van de kaliveldspaten, doet de graniet gneisgranietisch aan. Van deformatie is echter geen sprake.
De ruimte tussen de grote kaliveldspaten wordt opgevuld door een grofkorrelige grondmassa van kaliveldspaat, plagioklaas en grijze kwarts. Vooral de plagioklaas valt op. Het mineraal vormt kleine en grotere, soms samengeklonterde hoekige kristallen. Aan de buitenzijde kleuren de plagioklazen door verwering wit, op het verse breukvlak daarentegen zijn ze vaak roodbruin of geelgroen. Dit laatste is bij de meerderheid van de vondsten in het Hondsrug-gebied het geval. Door hematiet gekleurde roodbruine plagioklaas is duidelijk donkerder dan de kaliveldspaat, iets dat we ook in sommige rapakivigranieten terugzien. Normaal gesproken is dit net andersom. Van beide veldspaatsoorten is plagioklaas meestal het lichtst getint. De plagioklaaskristallen bezitten vaak hun eigen vorm (idiomorf). Dit mineraal komt ook ingesloten voor in de grote kaliveldspaten. Kwarts komt voor als grijze tot grijsbruine korrels die veelal tot aggregaten verenigd zijn. Hier en daar zijn grotere kwartsindividuen aanwezig. Donkere mineralen zijn weinig aanwezig.
Lemland-graniet - Zwerfsteen van Westdorp (Dr.)
Voor zover bekend is dit zwerfblok de grootste Lemland-graniet die in ons land gevonden is. De steen is opgesteld in de keientuin van het Hunebedcentrum in Borger.
Detail van de steen hiernaast
Opvallend zijn de roodachtig bleekbruine, rechthoekige kaliveldspaten. Deze liggen deels parallel aan elkaar. Het donkergrijze mineraal is kwarts.
Tot dusver ging het vrijwel uitsluitend om kleine zwerfstenen. Grote zwerfstenen van Lemland-graniet waren onbekend, tot onlangs in de keientuin in Borger een zwerfblok van deze graniet ontdekt werd, gevolgd door een tweede, iets kleiner exemplaar. Het zwerfblok is een kleine kubieke meter groot. De steen werd aanvankelijk niet herkend door aanhechtend vuil, leem en zand, maar viel op door zijn porfierische structuur op. Het is een prachtige porfierische graniet. Aan de buitenzijde is van bruinrode plagioklaas niets te bespeuren. Door verwering kleurt het mineraal hagelwit. Ook de grote kaliveldspaten zijn door verwering bleker van tint dan op het breukvlak. Niettemin komen de kenmerken overeen met Lemland-graniet.
Lemland-graniet - Zwerfsteen van Groningen
Lemland-graniet - Zwerfsteen van Groningen
Lemland-graniet - Zwerfsteen van Groningen
Lemland-graniet - Zwerfsteen van Groningen
Voorbeeld van een kleinkorrelig type.
Lemland-graniet - Zwerfsteen van Emmerschans (Dr.)
Kleinkorrelig type met roodbruine plagoklaas.
Van Lemland-graniet wordt tot dusver alleen het opvallende, porfierische type als gidsgesteente onderscheiden. Toch is dit niet terecht. Deze graniet toont verschillende structuurvarianten. Porfierische, grootkorrelige, ongelijkkorrelige en ook gelijk- en tevens kleinkorrelige typen wisselen elkaar af. Daarnaast is er dan ook nog Lemland-pegmatiet, dito apliet en granofier. Van deze structuurtypen zijn op de Hondsrug in de loop van de tijd verschillende zwerfstenen gevonden, hoewel de porfierische vorm het meest opvalt. Uitgaande van het hoofdtype leert men haast vanzelf ook de andere, afwijkende verschijningsvormen herkennen.
Lemland-graniet - Zwerfsteen van Grollo (Dr.)
Een merkwaardige zwerfsteentype, waarin aplietische strepen, banden en vegen afwisselen met granietische en hier en daar pegmatietische partijen.
Lemland-graniet, detail van de steen hiernaast met apliet en pegmatiet
Lemland-graniet, detail van de steen hiernaast met apliet en pegmatiet