Overige Aland gesteenten
Binnen de Aland-archipel komen naast rapakivi-gesteenten ook nog andere herkenbare gesteenten voor. Sommige hiervan leveren goede gidsgesteenten. Naast Lemland-graniet komen vormen Ava-graniet en Mosshaga-graniet kleine massieven te midden van rapakivigesteenten en gesteenten van het grondgebergte. Beide zijn roodachtige sterk porfierische gesteenten. Zwerfstenen hiervan zijn door de geringe omvang van hun voorkomens zeldzaam, zeker in het Hondsruggebied. De meerderheid van de rapakivi's in Oost-Drenthe stamt uit het westelijke deel van het Aland-massief.
Heel anders, zowel in uiterlijk als in hun samenstelling zijn een drietal basische dieptegesteenten: anorthosiet, leuco-gabbro en monzo-gabbro. Deze gesteenten komen voor op het kleine eiland Västersten in de noordelijke Oostzee, ten westen van het hoofdeiland Aland. Anorthosiet vormt in de gabbro een paar meter brede gang.
Monzo-gabbro kennen we vooral als gidsgesteente onder de naam 'syeniet-gabbro van Angermanland'. Het gesteente komt daar, samen met leuco-gabbro en anorthosiet, voor in de kuststreek van Nordingra langs de Botnische Golf. De gesteenten van Nordingra verschillen echter van die van Västersten. Zowel monzo-gabbro als anorthosiet van Västersten zijn goed herkenbaar. Op het eiland Höggrund, westelijk van het hoofdeiland Aland, komt een monzo-gabbro voor die met het oof en ook met de loep niet van die van Nordingra te onderscheiden is.
Deze veldspaatrijke grof- tot grootkorrelige monzo-gabbro's zijn geïnfiltreerd door rapakivimagma, waardoor in het wit-zwarte gabbro verspreid een wisselend percentage rode kaliveldspaat en kwarts aanwezig is. Beide mineralen vormen kleine, vaak hoekige aggregaten tussen de grote plagioklazen en donkere mineralen. De leuco-gabbro van Västersten is in feite hetzelfde gesteente als monzo-gabbro, alleen ontbreken hierin rode kaliveldspaat en kwarts.
De afbeeldingen hieronder tonen een aantal gevonden zwerfstenen.
Ava-graniet
Ava-graniet - Zwerfsteen van Exloo (Dr.)
Ava-graniet - Zwerfsteen van Borger (Dr.)
Mosshaga-graniet
Mosshaga-graniet - Zwerfsteen van Lathum (Dld.)
Mosshaga-graniet - Zwerfsteen van Neuenkirchen (Dld.)
Leuco-gabbro van Västersten
Leuco-gabbro van Västersten - Zwerfsteen van Elsloo (Fr.)
Zo noemt men zeer veldspaat (=plagioklaas) rijke gabbro's zonder de aanwezigheid van rode kaliveldspaat en kwarts. Leuco-gabbro en monzo-gabbro gaan vrijwel onmerkbaar in elkaar over. Behalve op Västersteen is dit ook vastgesteld bij Syenietgabbro van Angermanland en de aanpalende leuco-gabbro aan de kust van de Botnische Golf in Nordingra.
Monzo-gabbro van Västersten
Monzo-gabbro van Västersten - Zwerfsteen van Exloo (Dr.)
Opvallend in het gesteente zijn de hoekige, vaak tabletvormige eersteling-kristallen van plagioklaas. Door verwering kleuren deze (grijs)wit. De ruimten tussen de plagioklazen is opgevuld met donkere mineralen. Verspreid daarin zijn kleine vaak hoekige aggregaatjes van rode kaliveldspaat en kwarts zichtbaar.
Monzo-gabbro van Västersten, detail van de steen hiernaast
Rode kaliveldspaat, eventueel in combinatie met grafisch vergroeide kwarts, vormt een opvallend element in monzo-gabbro's. De aggregaatjes zijn vaak hoekig van vorm. Ze liggen ingeklemd tussen de overige mineralen.
Monzo-gabbro van Västersten - Zwerfsteen van Borger (Dr.)
Het enigszins 'drukke'' karakter van de monzo-gabbro van Västersteen maakt dat zwerfstenen ervan makkelijk te onderscheiden zijn van de vergelijkbare 'syenietgabbro van Angermanland'. In dit laatste gesteente zijn de plagioklazen vaak groter. Ook is het percentage donkere mineralen geringer.
Monzo-gabbro van Västersten, detail van de steen hiernaast.
De kaliveldspaat in deze monzo-gabbro is licht zalmrood. Het mineraal valt daardoor minder op. Kwarts is glazig en is hier en daar fijngrafisch met de kaliveldpsaat vergroeid. Plaatselijk vormen kaliveldspaat en kwarts iets grotere opeenhopingen.
Anorthosiet
Anorthosiet - Zwerfsteen van Eeserveen (Dr.)
Anorthosiet is een grofkorrelig, lichtkleurig gesteente dat vrijwel geheel uit plagioklaas is opgebouwd. Donkere mineralen als pyroxeen (augiet) en ilmeniet spelen een zeer ondergeschikte rol. Door het zeer hoge gehalte aan plagioklaas zou anorthosiet ook wel plagioklasiet genoemd kunnen worden.
Anorthosiet - Zwerfsteen van Eeserveen (Dr.)
Plagioklaas verweert in onze zandige bodem snel. De kleur wordt dan uitgesproken wit, lichtgrijs soms met een lichte groen- of blauwzweem. Wit verweerde zwerfstenen lijken aan de buitenzijde op marmer of kwartsiet. Anorthosiet gaat bij toename van het aandeel aan donkere mineralen over in gabbro.
Anorthosiet - Zwerfsteen van Eeserveen (Dr.)
Verweerd is anorthosiet een onaanzienlijk gesteente. De buitenzijde is (zeer) ruw en vaak bruin door ijzerinfiltratie. De ruwheid van het oppervlak wordt voor een belangrijk deel bepaald door de grootte en de rangschikking van de plagiokaas-kristallen.
Anorthosiet - Zwerfsteen van Eeserveen (Dr.)
Op het breukvlak vallen de grote megakristen van plagioklaas op door hun spiegelende splijtvlakken. De kleur van het gesteente is op het breukvlak grijs met een blauwzweem. De groenige tint komt door omzetting van donkere mineralen.