Leuco-gabbro en anorthosiet

Onder noordelijke zwerfstenen is gabbro een veelvoorkomend gesteente. Het zijn meest zwarte tot groenzwarte gesteenten met witte vlekjes van plagioklaas. Gabbro heeft een hoge soortelijke massa en voelt daardoor zwaar in de hand. Gabbro komt veel voor in Oost-Baltische zwerfsteengezelschappen met veel rapakivi's. In het Drentse Hondsrug-gebied is het een zeer algemeen zwerfsteentype. 

Hoornblende-gabbro - Zwerfsteen van Nijbeets (Fr.)

Het donkere mineraal in gabbro is doorgaans augiet (pyroxeen). In sommige gabbro's is hoornblende het mafische mineraal. Zwarte kristallen van hoornblende zijn duidelijk langer dan breed. 

 

Oeraliet-gabbro (Meta-gabbro) - Zwerfsteen van Groningen

Precambrische gabbro's zijn heel vaak omgezet. Pyroxeen is door wateropname omgezet in groenachtige, vezelige amfibool (actinoliet). Veel gabbro's zijn in feite metamorf. 

Naast donker getinte gabbro's, komen zo nu en dan opmerkelijk lichtgekleurde typen voor. Zwerfsteenvondsten doen op het eerste gezicht denken aan Larvikiet, een syeniet uit het Oslo-gebied. De tweede gedachte gaat uit naar een grofkorrelige dioriet. Toch hebben we ook hier met gabbro te maken. De lichte tint van deze zwerfstenen wordt veroorzaakt door een overmaat aan grijswit, wit tot geelwit verweerde plagioklaas.

Leuco-gabbro - Zwerfsteen van Haddorf (Dld.)

Tussen de grote eersteling-kristallen van plagioklaas liggen hoekige, soms wigvormige, donkere mineralen ingeklemd.

 

Larvikiet - Zwerfsteen van Gaarkeuken (Gr.)

Op het eerste gezicht doen leuco-gabbro's denken aan het veel zeldzamere Larvikiet. Dit is een syeniet uit het Oslo-gebied in Zuid-Noorwegen.

Plagioklaasrijke gabbro-soorten staan bekend als leuco-gabbro (Gr. leucos =wit). Leuco-gabbro's bevatten tussen 35 en 10% aan donkere mineralen. Is het percentage donkere mineralen minder dan 10%, dan heet het gesteente anorthosiet. Op het breukvlak kleuren leuco-gabbro's bijna zwart, donkergroen, groengrijs of blauwgrijs. 

Anorthosiet - Zwerfsteen van Haddorf (Dld.)

Dit type anorthosiet komt gangvormig voor op het eiland Västersten in Aland.

Anorthosiet - Zwerfsteen van Haddorf (Dld.)

Donkere mineralen zijn zeer spaarzaam aanwezig. De grijsgroene kleur van de plagioklaas wordt waarschijnlijk veroorzaakt door chlorietverbindingen.

Leuco-gabbro - Zwerfsteen van Tensfeld (Dld.)

Door verwering van plagioklaas en augiet hebben veel leuco-gabbro's een onaantrekkelijk uiterlijk. De roestbruine, hoekige vlekken zijn van pyroxeen. 

Leuco-gabbro - Zwerfsteen van Tensfeld (Dld.)

De donkere plagioklazen zijn door omzetting groenachtig. Op enkele splijtvlakken is de karakteristieke tweelingstreping van plagioklaas te zien. 

Een ander opmerkelijk kenmerk is, dat de eersteling-kristallen van plagioklaas gemiddeld groot zijn. Kristallen van meerdere centimeters lengte zijn heel gewoon. Gewoonlijk vormen de plagioklazen idiomorfe, tabletvormige kristallen, waaraan op het breukvlak de karakteristieke tweelingstreping te zien is. Ingeklemd tussen de plagioklazen komt een wisselende hoeveelheid donkere mineralen voor, voornamelijk zwarte pyroxeen en metalig glanzende magnetiet. De pyroxeen is soms omgezet in zwartgroene amfibool (=actinoliet). Ook de plagioklazen zijn door ouderdom vaak omgezet en daardoor troebel grijsbruin of groenachtig.  

Leuco-gabbro - Zwerfsteen van Groningen

Dit is een afwijkend type leuco-gabbro. De oorspronkelijk aanwezige pyroxenen zijn omgezet in groenzwarte amfibool. De aggregaten bezitten een donkere rand rond een lichtere kern. Corona-vorming komt in zwerfsteengabbro's vaak voor. 

Leuco-gabbro, detail van de steen hiernaast

Door de aanwezigheid van corona's rond de donkere mineralen worden deze gabbro's ook wel coronietische gabbro genoemd. 

De ontstaanswijze van leuco-gabbro's is niet helemaal duidelijk. Het meest waarschijnlijk is dat, ze door gedeeltelijke opsmelting van mantelgesteente uit basaltisch magma zijn ontstaan. Op de overgang van mantel en onderste aardkorst ontstonden grote magmakamers, waarin het zeer hete basaltische magma 'gevangen' bleef. Bij langzame kristallisatie van het magma ontstonden grote hoeveelheden donkere ijzer- en magnesiumrijke mineralen (mafische bestanddelen). Deze zonken door hun grotere dichtheid naar de bodem van het magmareservoir. Tegelijkertijd ontstonden ook kristallen van plagioklaas.

In het rustige milieu konden de kristallen grote afmetingen bereiken. Deze migreerden door hun geringere dichtheid in de magmakamers naar boven. De  plagioklazen vormden bovenin het magmareservoir geleidelijk een massa van dicht opeengepakte kleine en grotere kristallen. De overgebleven ruimten tussen de plagioklaas-kristallen werden tenslotte opgevuld met donkere mineralen. Hieruit ontstonden gesteenten als leuco-gabbro en anorthosiet.

Leuco-gabbro's zijn doorgaans ongeschikt als gidsgesteente. Zwerfsteentypen die overeenkomen met Syeniet-gabbro van Angermanland, zonder rode kaliveldspaat en kwarts, zouden afkomstig kunnen zijn uit het Noord-Zweedse Nordingra/Angermanland en van Aland. Van talrijke andere plagioklaasrijke gabbro-typen is de herkomst onbekend.

Leuco-gabbro - Zwerfsteen van Groningen

Leuco-gabbro's bevatten tussen 10 en 35 % donkere mineralen. Het grijswitte mineraal is basische (calciumrijke) plagioklaas.

Leuco-gabbro, detail van de steen hiernaast

De ruimten tussen de plagioklaas-kristallen zijn opgevuld met hier en daar roestig verweerde pyroxeen en zwarte magnetiet.

Leuco-gabbro - Zwerfsteen van Westdorp (Dr.)

Leuco-gabbro - Zwerfsteen van Borger (Dr.)

Leuco-gabbro - Zwerfsteen van het Hoge Veld, Norg (Dr.)

Magma-differentiatie

Uit een homogeen, uit de mantel afkomstig basaltisch basismagma, zijn door differentiatieprocessen in magmakamers verschillende van elkaar afwijkende stollingsgesteenten ontstaan; de meest basische, ertsrijke gesteenten onderin en de veldspaatrijke leuco-gabbro en anorthosiet bovenin. Meer normaal ontwikkelde gabbro-gesteenten bevinden zich ertussen.

Zwerfsteen voorbeelden van leuco-gabbro's en anorthosieten

Anorthosiet - Zwerfsteen van het Hoge Veld, Norg (Dr.)

De variatie tussen zwerfsteenvondsten van anorthosiet laten er geen twijfel over bestaan dat dit gesteente op meerdere plaatsen in het Balticum voorkomt.

Anorthosiet, detail van de steen hiernaast

Het gesteente bestaat voor 100% uit plagioklaas. Donkere mineralen zijn niet aanwezig. 

Anorthosiet - Zwerfsteen van het Hoge Veld, Norg (Dr.)

Breukvlak van de steen hiernaast. De plagioklaas is bijna zwart.

Anorthosiet - Zwerfsteen van Eeserveen (Dr.)

Ook in deze zwerfsteen zijn nagenoeg geen donkere mineralen aanwezig. De ruwe bruine verweringskorst is het gevolg van verwering. 

Anorthosiet - Zwerfsteen van Eeserveen (Dr.)

Leuco-gabbro en zeker ook anorthosiet bevatten eersteling-kristallen van plagioklaas die soms tot 10cm groot kunnen worden. We noemen dit megakristen.

 

Leuco-gabbro - Zwerfsteen van Elsloo (Fr.)

Leuco-gabbro - Zwerfsteen van Gieten (Dr.)

Leuco-gabbro - Zwerfsteen van Groningen

Leuco-gabbro - Zwerfsteen van Sellingerbeetse (Gr.)

In tegenstelling tot de meeste leuco-gabbro's is de korrelgrootte van de mineralen in deze zwerfsteen een stuk geringer. 

Leuco-gabbro - Zwerfsteen van Stocksee. Plön (Dld.)

Hoewel het percentage mafische mineralen in deze zwerfsteengabbro vrij hoog is, wordt deze toch als leuco-gabbro gezien.

Leuco-gabbro, detail van de steen hiernaast.

De donkere vlekken bestaan uit amfibool (actinoliet). De smalle rand (=corona) om de aggregaten is het gevolg van omzetting, waarbij de oorspronkelijke pyroxeen door wateropname in actinoliet