Syeniet-gabbro van Angermanland

(Monzo-gabbro van Nordingra)

Syeniet-gabbro van Angermanland, of correcter Monzo-gabbro van Nordingra, is een grootkorrelig, bij verwering lichtkleurig plagioklaas-gesteente. Het bestaat in hoofdzaak uit grote grijze, grijsgroene of blauwgrijze plagioklaaskristallen, samen met een geringe hoeveelheid rode kaliveldspaat en kwarts en een wisselend percentage donkere mineralen. Rode kaliveldspaat en kwarts liggen vaak ingeklemd tussen de hoekige en/of tabletvormige plagioklazen. Kwarts en kaliveldspaat zijn zeer fijnkorrelig en zijn vaak grafisch met elkaar vergroeid (loep). 

Syeniet-gabbro van Angermanland komt voor samen met leuco-gabbro en anorthosiet in de kuststreek van Nordingra langs de Botnische Golf. Anorthosiet en Syeniet-gabbro lopen vloeiend in elkaar over. Leuco-gabbro is hetzelfde gesteente als syeniet-gabbro, maar dan zonder (rode) kaliveldspaat en kwarts. Anorthosiet daarentegen, bestaat vrijwel geheel uit plagioklaas. Donkere mineralen maken slechts een paar procent uit. 

Het kustgebied van Angermanland bij Bonham aan de Botnische Golf is sterk geleed met talloze eilanden. Het sterk beboste gebied staat bekend onder de naam 'Höga kusten'. Het is een jong landschap, dat na de laatste ijstijd (Weichsel-ijstijd) langzaam uit zee is opgerezen. Door het verdwijnen van het enorme pakket landijs is dit gebied meer dan 250 meter gestegen. Hier liggen anorthosieten, monzo-gabbro's en diabazen aan de oppervlakte. Deze basische gesteenten grenzen in hedt noorden aan het rapakivi-massief van Angermanland. 

Nordingra/Angermanland ligt halverwege de Botnische Golf aan de oostkust van Zweden. Ondanks de zeer noordelijke herkomst, komen nog noordelijker, in Zweeds Lapland, talrijke granieten voor die als zwerfsteen in het Hondsrug-gebied in Oost-Drfenthe gevonden worden.

De rode stippen op de kaart geven de locaties aan waar anorthosiet en monzo-gabbro (=syeniet-gabbro van Angermanland) voorkomen. 

Op het schiereiland Norrfällsviken, noordelijk van Bonham, ligt roodachtige rapakivi-graniet (Angermanland-rapakivi) aan het aardoppervlak.

Anorthosiet en syeniet-gabbro van Angermanland komen voor aan de kust zuidelijk van Bonham.

Syeniet-gabbro van Angermanland

In het grootkorrelige plagioklaas-gesteente bij Bonham vallen de oranjerode aggregaten van kaliveldspaat en kwarts duidelijk op tussen de grijswitte eersteling-kristallen van plagioklaas. 

In Nordingra grenst monzo-gabbro aan een voorkomen van rapakivigraniet en is wat zijn ontstaanswijze betreft daar ook aan gekoppeld. Slechts een klein deel van de Nordingra-rapakivi is toegankelijk. Het overgrote deel van het massief ligt onder water in de Botnische Golf. 

Syeniet-gabbro is een verouderde naam, maar wordt in de zwerfsteenkunde door zijn status als gidsgesteente nog gehanteerd. In de petrografie spreekt men van monzo-gabbro. Het gesteente in Nordingra/Angermanland is plaatselijk geïnfiltreerd door rapakivimagma, waardoor in het plagioklaasrijke gesteente verspreid rode kaliveldspaat en kwarts voorkomt. Beide mineralen vormen kleine, vaak hoekige aggregaten tussen de grote plagioklazen en donkere mineralen. Het percentage rode kaliveldspaat en kwarts wisselt nogal, en ook hoe het zich manifesteert. 

Syeniet-gabbro van Angermanland - Zwerfsteen van Damsdorf (Dld.)

Lang niet alle typen syeniet-gabbro hebben door omzetting groenachtige plagioklaas-kristallen. Blauw-grijze typen komen even vaak voor. Dit zou er op kunnen wijzen dat Syeniet-gabbro van Angermanland op meerdere locaties in het Noord-Balticum voorkomt. Een gidsgesteente dus in de zin 'sensu latiore'. 

Syeniet-gabbro van Angermanland, detail van de steen hiernaast

De oranje aggregaten van kaliveldspaat en kwarts contrasteren in kleur met de grijsgroene en blauwgrijze eersteling-kristallen van plagioklaas. De donkere mineralen bestaan uit zwarte pyroxeen en metalig glanzende magnetiet. 

Syeniet-gabbro van Angermanland detail met kaliveldspaat en kwarts

Kaliveldspaat vormt hier tweekleurige aggregaten: oranje en grijswit. Kwarts is moeilijk zichtbaar. Het mineraal is fijn-grafisch met de veldspaat vergroeid.

Het is bekend dat rapakivi-voorkomens vaak gekoppeld zijn aan basische gesteenten. In Nordingra zijn de massieven van rapakivi en gabbro even oud (1,58 miljard jaar). Het voorkomen van rapakivigranieten op het Baltisch schild is nauw verbonden met deze basische gesteenten. Het vermoeden bestaat dat basisch magma uit de bovenste aardmantel op grote schaal gesteenten van de onderste aardkorst heeft opgesmolten. Het granietis he magma dat daarbij is ontstaan is samen met het zeer hete basische magma langzaam in de aardkorst opgestegen en op een paar kilometer onder het aardoppervlak gekristalliseerd. Dit bimodale magmatisme komt ook voor in het Viborg rapakivi-massief in Oost-Finland en ook op de Aland-eilanden. 

Westelijk van het hoofdeiland van Aland komen op een tweetal kleine rotseilanden, Västersten en Höggrund, vergelijkbare basische gesteenten voor als in Nordingra. Op Västersten is leuco-gabbro, monzo-gabbro en anorthosiet aanwezig. Leuco-gabbro (=witte of lichtkleurige gabbro) is identiek aan monzo-gabbro, maar bevat in tegenstelling tot deze geen kaliveldspaat en kwarts. Anorthosiet is een plagioklaas-gesteente met geen of zeer weinig donkere mineralen. De grens leuco-gabbro en anorthosiet ligt bij maximaal 10% donkere mineralen.

De rotseilandjes Västersten en Höggrund liggen op grote afstand van elkaar, ten westen van het hoofdeiland Aland

In welke mate anorthosiet en monzo-gabbro zich onderzees rond de eilanden uitstrekken, is niet bekend. Evenmin of in het zeegebied rond Aland nog meer voorkomens van deze basische gesteenten aanwezig zijn. 

Monzo-gabbro aan de kust op Västersten (Aland)

De overgang van anorthosiet naar monzo-gabbro v erloopt gradueel. Het verschil zit hem in het percentage donkere mineralen. Bij 10% of minder spreekt men van anorthosiet, hoewel echte anorthosiet bijzonder weinig donker materiaal bevat. Op Västersten komt anorthosiet met minder dan 3% mafische bestanddelen gangvormig voor. 

Monzo-gabbro, type Västersten - Zwerfsteen van Exloo (Dr.)

Monzo-gabbro, type Västersten, detail van de foto hiernaast

Tussen een meerderheid van grijze plagioklaas en donkere mineralen valt de oranjerode kaliveldspaat duidelijk in het oog. 

Monzo-gabbro, type Västersten, detail van de foto hiernaast

De roodachtige kaliveldspaat is met pijlen aangegeven. Deze veldspaat is vaak zeer innig met kwarts vergroeid. 

Monzo-gabbro, type Västersten - Zwerfsteen van Borger (Dr.)

Monzo-gabbro, type Västersten - Zwerfsteen van Borger (Dr.)

Leuco- en monzo-gabbro's van Nordingra verschillen structureel duidelijk van die van Västersten. Dit maakt zwerfstenen van dat eiland ook herkenbaar. Hoewel zeldzaam, zijn in het Hondsruggebied verschillende zwerfstenen gevonden die hoogstwaarschijnlijk afkomstig zijn van Västersten en omgeving.

Op het eiland Höggrund, zo'n 7 km westelijk van het hoofdeiland Aland, komt ook monzo-gabbro voor. Deze is met het oog en ook met de loep vrijwel niet van die van Nordingra te onderscheiden. Wel is het zo dat in het Hondsrug-gebied zwerfstenen met groenachtige plagioklaas weinig voorkomen. De plagioklaas daarin is voornamelijk grijs, grijsblauw tot donkergrijs. Het is niettemin mogelijk dat zwerfstenen van monzo-gabbro van Höggrund met grijsgroene plagioklaas aangezien worden voor die van Nordingra en omgekeerd. Niet onwaarschijnlijk is dat elders op de bodem van de noordelijke Oostzee en in de Botnische Golf nog meer monzo-gabbro's en aanverwante gesteenten voorkomen. 

Het eiland Höggrund, gezien vanuit het noorden

Op een deel van het rotseiland liggen anorthosiet en monzo-gabbro ('syeniet-gabbro') aan het oppervlak. Monzo-gabbro van Höggrund is qua uiterlijk en mineralogische samenstelling niet te onderscheiden van de Syeniet-gabbro van Angermanland. Zwerfstenen kunnen afkomstig zijn van één van beide eilanden. Syeniet-gabbro van Angermanland is hiermee een gidsgesteente 'sensu latiore', omdat het gesteente in het Noord-Balticum op twee bekende, ver uiteenliggende locaties voorkomt.  

Monzo-gabbro van Höggrund

Tussen de grijze en grijsgroene plagioklaas-eerstelingen bevindt zich oranje kaliveldspaat en kwarts. Het percentage kaliveldspaat/kwarts wisselt. Deze mineralen zijn onregelmatig verdeeld in het gesteente aanwezig. 

Monzo-gabbro van Höggrund, detail

Kaliveldspaat en kwarts liggen vaak ingeklemd tussen de idiomorfe, tabletvormige plagioklaas-kristallen. Kwarts en kaliveldspaat zijn dikwijls fijn-grafisch met elkaar vergroeid.

Voor 'Syeniet-gabbro van Angermanland' heeft het voorkomen op Höggrund geen  consequenties voor zijn status als gidsgesteente. De voorkomens van dit gesteente op Höggrund en in Nordingra komen naar de indeling van Hesemann (1935) beide uit herkomstgebied 1 en zijn daarmee te beschouwen als gidsgesteenten 'sensu lato' of 'sensu latiore'. Zowel van Nordingra als van Höggrund en omgeving kunnen we in het Hondsrug-gebied zwerfsteenvondsten verwachten. 

 

Zwerfstenen van leuco-gabbro en anorthosiet worden apart behandeld. Klik voor zwerfsteenfoto's op deze links:  

 

Zwerfsteen voorbeelden van Syeniet-gabbro van Angermanland

Syeniet-gabbro van Angermanland - Zwerfsteen van Gieten (Dr.)

Syeniet-gabbro van Angermanland - Zwerfsteen van Rees (Dld.)

Syeniet-gabbro van Angermanland - Zwerfsteen van Neuenkirchen (Dld.)

Syeniet-gabbro van Angermanland - Zwerfsteen van Rees (Dld.)

Syeniet-gabbro van Angermanland - Zwerfsteen van Exloo (Dr.)

Syeniet-gabbro van Angermanland - Zwerfsteen van Groningen

Syeniet-gabbro van Angermanland, detail van de steen hiernaast

Syeniet-gabbro van Angermanland - Zwerfsteen van Ees (Dr.)

Syeniet-gabbro van Angermanland, detail van de steen hiernaast

Syeniet-gabbro van Angermanland, detail van de steen hiernaast

Syeniet-gabbro van Angermanland - Zwerfsteen van Opende (Fr.)

Syeniet-gabbro van Angermanland, detail van de steen hiernaast

Syeniet-gabbro van Angermanland - Zwerfsteen van Damsdorf (Dld.)

Syeniet-gabbro van Angermanland, detail van de steen hiernaast

Syeniet-gabbro van Angermanland, detail van de foto hiernaast

Syeniet-gabbro van Angermanland - Zwerfsteen van Haddorf (Dld.)

Syeniet-gabbro van Angermanland, detail van de steen hiernaast

Syeniet-gabbro van Angermanland, detail van de foto hiernaast

Syeniet-gabbro van Angermanland - Zwerfsteen van Ellertshaar (Dr.)

Syeniet-gabbro van Angermanland, detail van de steen hiernaast

Syeniet-gabbro van Angermanland - Zwerfsteen van Annen (Dr.)

Syeniet-gabbro van Angermanland, detail van de steen hiernaast

Syeniet-gabbro van Angermanland, detail van de steen hiernaast

Syeniet-gabbro van Angermanland - Zwerfsteen van het Hoge Veld, Norg (Dr.)

Syeniet-gabbro van Angermanland - Zwerfsteen van Damsdorf (Dld.)

Syeniet-gabbro van Angermanland, detail van de steen hiernaast

Syeniet-gabbro van Angermanland, detail van de steen hiernaast

Monzo-gabbro - Zwerfsteen van Annen (Dr.)

Monzo-gabbro, detail van de steen hiernaast