Norrlandgranieten

De ontdekking van nieuwe gidsgesteenten maakt duidelijk dat de grens van het gebied in Scandinavië, waar onze zwerfstenen vandaan komen, steeds verder naar het noorden opschuift. Met de ontdekking van Sorsele-graniet onder noordelijke zwerfstenen reikt deze verschuiving zelfs tot in het verre Zweeds Lapland, zo'n 2500 km hiervandaan.

Oude granietgroeve bij Sorforsen, tussen Arvidsjaur en Lulea in Norrland (Norrbotten) in Noord-Zweden

Golden zwerfstenen uit het verre Ragunda en Nordingra (Angermanland), halverwege de Botnische Golf in Zweden, al als afstandskampioenen, Norrlandgranieten komen nog van een paar honderd kilometer noordelijker. Vondsten van Sorsele-graniet vormden de opmaat naar meer en ook andere granieten en porfieren uit het verre Noord-Zweden.  Hoewel Sorselegraniet een goed herkenbaar gesteente is, toont het allerlei overgangen naar verwante granieten in de wijde omgeving. In Zweden vat men deze gesteenten samen onder de verzamelnaam 'Norrlandgraniet'.

Locaties met Norrland-graniet in Noord-Zweden

Norrlandgranieten vormen een heterogene groep, waarvan nog niet duidelijk is welke typen geschikt zijn als gidsgesteente. Norrland-granieten komen verspreid voor in een aantal massieven noordelijk en oostelijk van Sorsele en in de omgeving van Arvidsjaur. Een aantal van deze granieten dragen eigennamen. Voorbeelden hiervan zijn Edefors-graniet, Adak-graniet en Avaviken-graniet. Met de nog noordelijker Lina-graniet reikt het herkomstgebied van deze zwerfstenen nog honderden kilometers verder naar het noorden tot in de provincie Norrbotten in Zweden. Het voorkomen van Lina-graniet is bijzonder uitgestrekt. In Zweden beslaat deze graniet ruim 10.000 km2. Begrijpelijk dat van deze graniet vele tientallen typen bestaan. Zwerfsteenvondsten maken dit duidelijk.

Sorsele-graniet - Zwerfsteen van Exloo (Dr.)

Sorsele-graniet, handstuk uit de vaste rots bij Sorsele, Noord-Zweden

Veel Norrland-granieten vormen overgangen naar elkaar. Het gebied is door zwerfsteenverzamelaars nog slecht geëxploreerd. Een uitzondering hierop vormt Sorsele-graniet, waar inmiddels vele tientallen gesteentemonsters van verzameld zijn. De hieronder gepresenteerde zwerfsteen-typen van Norrland-graniet zijn een voorzichtige poging om onder deze zeer uitgebreide graniet-familie enige ordening te brengen. De verschillende typen zijn dan ook geen gidsgesteenten in engere zin. Veel meer moeten wij ze zien als voorlopige vertegenwoordigers van zwerfsteensoorten, die het op een later moment, en beter onderbouwd, wellicht tot echte gidsgesteenten kunnen brengen.

Norrland-graniet, type Lina

Lina-graniet neemt in de provincie Norrbotten in Noord-Zweden een enorme oppervlakte in. Samen met de voorkomens in Noord-Finland beslaat deze graniet met al zijn variëteiten een oppervlakte van ongeveer 28.000 km2. Van deze variabele graniet zijn in het Hondsrug-gebied een flink aantal zwerfstenen gevonden. Hierbij treedt vooral de porfierische variant op de voorgrond. Op basis van gemeenschappelijke kenmerken is het mogelijk om een aantal zwerfsteentypen bij dit graniet-type onder te brengen. Lina-graniet is lichtkleurig, rose, geelrose of zelfs bijna roomwit. Donkere mineralen komen voor, maar in sommige typen zijn ze weinig aanwezig. Plagioklaas is rijkelijk aanwezig, meest geelwit, soms ook licht groenachtig. De kaliveldspaten zijn grof-perthietisch. In sommige Norrland-granieten zijn de veldspaten door tektonische deformatie gebroken. De scheurtjes zijn meest met heldere kwarts gevuld. 

Lina-graniet - Zwerfsteen van het Hoge Veld, Norg (Dr.)

Verweerde buitenzijde zwerfsteen

Lina-graniet - Zwerfsteen van Borger (Dr.)

Verweerde buitenzijde zwerfsteen

Lina-graniet - Zwerfsteen van Borger (Dr.)

De steen is in nat/vochtige toestand gefotografeerd.

Lina-graniet - Zwerfsteen van Borger (Dr.)

Dezelfde steen in droge toestand.

Lina-graniet - Zwerfsteen van Borger (Dr.)

Lina-graniet, detail van de zwerfsteen hierboven

Opvallend in deze Lina-graniet zijn de blauwe kwarts-eerstelingen. verder komen verspreid in het gesteente groenachtige, omgezette plagioklazen voor. deze zijn vaak omgeven door een lichter getinte rand. 

Lina-graniet, detail van de steen hierboven

De eersteling-kristallen van kaliveldspaat zijn op meerdere plaatsen gebroken. De scheurtjes zijn gevuld met heldere kwarts. De barsten in de veldspaten lopen alle sub-parallel.

Lina-graniet, detail van de steen hierboven

Norrland-granieten bevatten vaak xenolieten van basische samenstelling. 

Lina-graniet - Zwerfsteen van het Hoge Veld, Norg (Dr.)

Lina-graniet, detail van de steen hiernaast.

Door deformatiekrachten zijn de grotere veldspaten gebroken. 

Lina-graniet, detail 

De breukjes in de veldspaten zijn met kwarts gevuld.

Lina-graniet - Zwerfsteen van het Hoge Veld, Norg (Dr.)

Lina-graniet, detail van de steen heirnaast

Lina-graniet - Zwerfsteen van Borger (Dr.)

Lina-graniet, detail van de steen hiernaast

Norrland-graniet, type porfierische Lina

Dit type Norrland-graniet komt als zwerfsteen het meest voor. In het Hondsrug-gebied is deze graniet een tamelijk algemene verschijning. Bijzonder is dat van Porfierische Lina-graniet relatief veel zwerfblokken zijn gevonden, sommige van een paar kubieke meter groot! Net als het gewone type Lina-graniet bevat de porfierische variant weinig donkere mineralen. (Hoog)rose kaliveldspaat-eerstelingen vormen vaak afgeronde kristallen en zijn hier en daar witomrand. Kwartseerstelingen zijn gecorrodeerd, grijsblauw en onregelmatig rondachtig. Kwartsen van de 2e generatie zijn zeer klein, lichtgrijs, helder of rookkleurig. Vaak vormen ze open groepjes. Karakteristiek is dat de grotere kwartsen vaak kleine witte puntjes van veldspaat bevatten. 

Porfierische Lina-graniet - Zwerfsteen van Klazienaveen (Dr.)

Porfierische Lina-graniet, detail van de steen hiernaast

Norrland-graniet - Zwerfsteen van het Hoge Veld, Norg (Dr.)

De kwarts-eerstelingen in veel Norrland-granieten zijn gecorrodeerd met kleine inbochtingen en zijn rondachtig tot ovaal van vorm. Ze bevatten kleine witte spikkels van veldspaat.

Porfierische Lina-graniet - Zwerfsteen van Borger (Dr.)

Porfierische Lina-graniet - Zwerfsteen van het Hoge veld, Norg (Dr.)

Porfierische Lina-graniet - Zwerfsteen van Borger (Dr.)

Porfierische Lina-graniet - Zwerfsteen van het Hoge Veld, Norg (Dr.)

Door verwering gebleekte zwerfkei

Porfierische Lina-graniet, detail van de steen hiernaast

Porfierische Lina-graniet - Zwerfsteen van Borger (Dr.)

Porfierische Lina-graniet, detail van de steen hiernaast

Porfierische Lina-graniet - Zwerfsteen van Ees (Dr.)

Porfierische Lina-graniet - Zwerfsteen van Klazienaveen (Dr.)

Porfierische Lina-graniet - Zwerfsteen van Emmen (Dr.)

Porfierische Lina-graniet - Zwerfsteen van Barger-Oosterveld (Dr.)

Porfierische Lina-graniet - Zwerfsteen van Borger (Dr.)

Porfierische Lina-graniet - Zwerfsteen van Klazienaveen (Dr.)

Porfierische Lina-graniet, detail van de steen hiernaast

De eerstelingen van kaliveldspaat hebben vaak een smalle witte zoom. Die van plagioklaas zijn door omzetting groen-achtig, ook met een lichtkleurige zoom.

Norrland-graniet, type Adak

Adak-graniet bezit voor een Norrland-graniet veel kwarts. Het is een grofkorrelig type graniet, zwak-porfierisch en in vochtige toestand enigszins bont gekleurd. De minerale bestanddelen goed van elkaar te onderscheiden. Adak-graniet bevat talrijke omgezette, door epidoot groengekleurde, plagioklaas-eerstelingen. Voor zover bekend komen deformatieverschijnselen in deze graniet niet voor. De grotere eersteling-kristallen van kaliveldspaat bezitten vaak een lichtkleurige zoom. De kwartsen zijn lichtgrijs tot lichtblauw. De lichtblauwe vormen de grootste korrels. Vaak zijn deze gecorrodeerd en daardoor ietwat afgerond. De kleinere kwartsen (2e generatie?) zijn lichtgrijs.

Adak-graniet - Zwerfsteen van Werpeloh (Dld.)

Dit is tot dusver het grootst bekende zwerfblok van dit graniet-type. Is afkomstig uit de lokaal voorkomende Oost-Baltische keileem.

Adak-graniet, detail van de steen hierboven

Halverwege het midden liggen een viertal witomrande kaliveldspaat-eerstelingen op een rijtje. De kaliveldspaat is grof-perthietisch.

Adak-graniet, detail van de steen hierboven

Opvallend is het grote eersteling-kristal van plagioklaas met zwarte insluitsels. Daarnaast komen ook omgezette, groenige individuen voor. Kwartsen zijn grijs tot blauwgrijs.

Adak-graniet, detail van de steen hierboven

Onder een grote witte eersteling van plagioklaas zijn een tweetal kaliveldspaat-eerstelingen te zien. De linker eersteling is fraai zonair ontwikkeld. Beide kaliveldspaten bezitten een lichtkleurige zoom.  

Adak-graniet - zwerfsteen van het Hoge Veld, Norg (Dr.)

Sterk verweerde akkersteen. De blauwgrijze kwarts-eerstelingen vallen in het gebleekte gesteente duidelijk op. 

Adak-graniet - zwerfsteen van het Hoge Veld, Norg (Dr.)

Adak-graniet - Zwerfsteen van Gasselte (Dr.)

Adak-graniet - zwerfsteen van Vastorf (Dld.)

Veel Norrland-granieten zijn kwartsarm. Bij Adak-graniet is dit niet het geval. De kwartsen zijn onregelmatig, vaak gecorrodeerd en grijs tot blauwgrijs. Ze bevatten vaak heel kleine witte veldspaatinsluitseltjes. Links de steen in droge toestand, rechts bevochtigd. 

Adak-graniet - Zwerfsteen van de N33 bij Ees (Dr.)

Adak-graniet, detail van de zwerfsteen hierboven

Naast veel witte plagioklaas vallen in het gesteente ook omgezette groene plagioklazen op.

Adak-graniet, detail van de zwerfsteen hierboven

Sommige blauwgrijze kaliveldspaat-eerstelingen bezitten een geelwitte zoom. 

 

Adak-graniet, detail van de zwerfsteen hierboven

In het gesteente vallen talrijke pistache-groene plagioklazen op. Door omzetting ontstaat epidoot dat fijnverdeeld de plagioklaas-eerstelingen kleurt.

Norrland-graniet, type Avaviken

Het meer van Racknäs bij Avaviken in Noord-Zweden

Avaviken-graniet is een duidelijke porfierische graniet. In de korrelige grondmassa komen talrijke afgeronde eersteling-kristallen voor van lichtrode tot blauwgrijze, grof-perthietische kaliveldspaat. Sommige kaliveldspaten bezitten een smalle lichtkleurige zoom. Kwartsen zijn grijs tot blauwgrijs en meest rondachtig. Ze zijn gecorrodeerd, vandaar de onregelmatige omtrek met inbochtingen. In de kwartseerstelingen komen kleine witte puntjes voor van veldspaat. Veel Norrland-granieten bevatten twee generaties kwarts, Avaviken-graniet niet uitgezonderd. De tweede generatie kwarts is onderdeel van de grondmassa, is kleurloos tot lichtbruin en hoekig van vorm. Groenige plagioklazen komen talrijk voor. Ze bevatten kleine zwarte insluitsels.  

Avaviken-graniet - Zwerfsteen van Valthe (Dr.)

Met zijn verspreid aanwezige, afgeronde eersteling-kristallen van kaliveldspaat heeft deze graniet een duidelijke porfierisch karakter.

Avaviken-graniet - Zwerfsteen van het Hoge Veld, Norg (Dr.)

Verweerde buitenzijde zwerfsteen. Dit type Avaviken-graniet vormt met zijn fijnere grondmassa een overgan g naar granietporfier. Het is tevens een contactstuk met Adak-graniet, links.

Avaviken-graniet - zwerfsteen van het Hoge Veld, Norg (Dr.)

Gezaagd en gepolijst oppervlak. De verdeling vazn eersteling-kristallen is niet gelijkmatig. In het centrum is de grondmassa fijnkorrelig inhomogeen en meer donker van kleur. Vermoedelijk hebben we hier te maken met één of meer basische xenolieten, die niet geheel zijn geassimileerd.

Avaviken-graniet - Zwerfsteen van Damsdorf (Dld.)

Buitenzijde zwerfsteen. Opvallend zijn de afgeronde eersteling-kristallen van kaliveldspaat met een smalle lichtkleurige zoom. Verder tekenen zich donkere insluitsels af, die voor een deel geassimileerd zijn. 

Avaviken-graniet - zwerfsteen van Damsdorf (Dld.)

Het gepolijst oppervlak toont een open porfierische structuur met verspreid, relatief grote eersteling-kristallen van kaliveldspaat. De veldspaat is karakteristiek grof-perthietisch.

Avaviken-graniet, detail van de steen hiernaast

Karakteristiek in Norrlandgranieten zijn de grof perthietische kaliveldspaten en de groene plagioklazen. Deze bevatten vaak kleine zwarte insluitsels. 

Norrland-graniet, type Edefors

Edefors-graniet is net als de verwante Sorsele-graniet een kwartsarm graniet-type. Deze granietsoort vormt, oostelijk van Arvidsjaur, in Noord-Zweden, verspreid een aantal voorkomens. Het variatiespectrum van Edefors-graniet maakt het moeilijk om een bepaald hoofdtype te onderscheiden. Dit geldt overigens niet alleen voor Norrland-granieten.Ede

Opvallend in het gesteente zijn de talloze, vaak onregelmatig gevormde, tot 1cm grote, groenige plagioklazen. Behalve groene omgezette plagioklazen komen ook geelwitte individuen voor. De groenachtige plagioklazen bezitten veelal een lichter getinte randzoom. In de groene kern ervan komen kleine zwarte insluitseltjes voor.

Kwarts is weinig aanwezig, maar is in 2 generaties aanwezig. De eerste generatie is grijsachtig, soms meer grijsblauw en vormt spaarzaam voorkomende, gecorrodeerde eerstelingen. Kwartsen van de 2e generatie zijn klein, helder tot licht rookkleurig en hoekig. Samen met de roodachtige, grof-perthietische kaliveldspaten, waarvan enkele met een geelwitte zoom, doet dit rapakivi-achtig aan. Hoewel ze globaal in ouderdom overeen komen, is edefors-graniet geen rapakivi-graniet. Ringvorming in Norrland-granieten is een normaal verschijnsel. Donkere mineralen vormen onregelmatige aggregaten. Basische insluitsels komen voor.

Edefors-graniet - Zwerfsteen van Valthe (Dr.)

Edefors-graniet - Zwerfsteen van Exloo (Dr.)

De foto toont de verweerde buitenzijde van de zwerfsteen.

Edefors-graniet - Zwerfsteen van Valthe (Dr.)

Gepolijst oppervlak. 

Edefors-graniet, detail van de steen hiernaast

Edefors-graniet - Zwerfsteen van Valthe (Dr.)

Zwerfsteen met vers breukvlak.

 

Edefors-graniet - Zwerfsteen van het Hoge Veld, Norg (Dr.)

Edefors-graniet, detail van de steen hiernaast

Edefors-graniet - Zwerfsteen van het Hoge veld, Norg (Dr.)

Edefors-graniet, detail van de steen hiernaast

Edefors-graniet - Zwerfsteen van Eeserveen (Dr.)

Edefors-graniet - Zwerfsteen van Borger (Dr.)

Edefors-graniet - detail van de steen hiernaast

Norrland-graniet, type Sorsele

Sorsele-graniet is een somber ogende, kwartsarme graniet, met een sterk wisselend uiterlijk. Deze granietsoort is afkomstig uit een aantal gebieden rond de plaats Sorsele ten oosten van Arvidsjaur in Noord-Zweden. Sorsele-graniet is sinds een paar jaar bekend. Het wordt als een goed herkenbaar gidsgesteente beschouwd. Hier zijn net als bij de overige Norrland-granieten kanttekeningen te plaatsen. Uit zwerfsteenvondsten blijkt dat deze graniet weliswaar een aantal karakteristieke herkenningspunten  bezit, maar ook dat het gesteente uitermate variabel is, zowel wat kleur, samenstelling als structuur betreft. Porfierische typen wisselen af met gelijkkorrelige en granofierische typen. 

Sorselegraniet vormt een vrij groot granietgebied bij Sorsele, westelijk van Arvidsjaur. Het voorkomen in Noord-Zweden maakt onderdeel uit van een gordel van magmatische gesteenten( Transscandinavische magmatietgordel - TIB) die van Smaland in het zuiden te vervolgen is tot in het gebied bij Sorsele.

De Precambrische Sorselegraniet was ooit bedekt door jongere gesteenten van de Caledonische gebergtevorming. Verwering hiervan bracht de Sorselegraniet weer aan de oppervlakte. Bij 1 zijn nog restanten van deze Caledonische gesteenten aanwezig.

Sorselegraniet. komt als zwerfsteen relatief vaak voor op de keileemruggen in het Hondsrug-gebied. Op het Hoge Veld bij Norg en op de zuidelijke Hondsrug tussen Borger en Valthe zijn er enige tientallen van gevonden, waaronder een tweetal grote zwerfblokken. Elders is het gesteente zeer zeldzaam.

Peter Hofstee uit Kootstertille (Fr.) vond op het Deense eiland Als verschillende zwerfstenen van Sorsele-graniet

https://www.zwerfsteenweb.nl/steensoorten/noord-zweden-botnische-golf/noord-zweden/

Sorselegraniet - Keientuin, Borger (Dr.)

Dit grote zwerfblok is tot dusver de grootste zwerfsteen van Sorsele-graniet. Vanbuiten grijs(bruin) verweerd. Op het breukvlak is het gesteente donkerbruin met veel zwarte vlekken van hoornblende. De witte spikkels zijn eersteling-kristallen van kaliveldspaat en plagioklaas. 

Sorsele-graniet - Keientuin Hunebedcentrum, Borger (Dr.)

De ca. 70 cm grote zwerfsteen betreft een onaanzielijk grijsbruin porfierisch type. De graniet is duidelijk gedeformeerd.

Sorselegraniet - Zwerfsteen van Als (Dk.). Coll. Peter Hofstee - Kootstertille

Sorselegraniet - Zwerfsteen van Als (Dk.). Coll. Peter Hofstee, Kootstertille 

Sorsele-graniet is een porfierische graniet met een fijnkorrelige, soms granofierische grondmassa met weinig kwarts en veel, tot 15 mm grote veldspaat-eerstelingen. In verweerde toestand zien Sorsele-granieten er onaanzienlijk, vaalgrijs, grijsbruin, grijsgeel tot licht roodachtig uit. Het meest valt nog het onregelmatig donker-gevlekte uiterlijk op. De porfierische structuur is aan de buitenzijde vaak slecht zichtbaar. Op het breukvlak varieert de kleur van het gesteente van oranje, grijs, grijsbruin tot roodbruin. Daarnaast zijn ook zeer donkere typen gevonden. Het sombere uiterlijk wordt veroorzaakt door zwarte hoornblende.

Sorselegraniet - Zwerfsteen N34, Borger (Dr.)

Dit is de eerste zwerfsteenvondst van Sorsele-graniet in het Hondsruggebied bij Borger in Drenthe. 

Sorselegraniet, detail - Zwerfsteen N34, Borger (Dr.) 

De porfierische structuur met verspreid voorkomende spoel- en ruitvormige eersteling-kristallen van veldspaat komt op het licht verweerde oppervlak goed tot uitdrukking.

Sorselegraniet - Zwerfsteen van Valthe (Dr.)

Aan de verweerde buitenzijde is Sorsele-graniet niet makkelijk herkenbaar. Onregelmatige donkere insluitsels en aggregaten van zwarte hoornblende vormen kenmerken.

Sorsele-graniet - Zwerfsteen van Westdorp (Dr.)

Kleur en structuur van zwerfstenen van Sorsele-graniet vervagen door verwering.

Sorsele-graniet - Zwerfsteen van Borger (Dr.)

Aan de verweerde buitenzijde vallen de don kere vlekken van hoornblende het meest op. 

Kwarts komt voor in twee generaties. De eerste generatie bestaat uit enkele, verspreide rondachtige eerstelingen. Ze zijn grijs of lichtblauw van kleur. Kwarts van de tweede generatie vormen onderdeel van de grondmassa. Ze zijn lichtgrijs tot rookgrijs en hoekig en vormen dikwijls groepjes. Eersteling-kristallen van kaliveldspaat zijn betrekkelijk vaak spoelvormig tot rhombisch. Sommige bezitten een smalle lichtkleurige zoom. Plagioklaas komt veel voor, sommige eerstelingen kleuren door omzetting groenachtig. 

Sorsele-graniet - Zwerfsteen van Valthe (Dr.)

De rechthoekige zwarte vlek is een basische xenoliet.

Sorsele-graniet, detail van de steen hiernaast

De veldspaat-eersteling midden onderaan is van plagioklaas met een omranding van kaliveldspaat.

Sorsele-graniet, detail met veldspaat-eerstelingen

Beide afgerond rechthoekige eerstelingen zijn grof-perthietische kaliveldspaten. De onderste bezit een smalle lichtkleurige zoom. De bovenste eersteling is omgeven door een plagioklaasrand.

Sorsele-graniet, grijsbruin type - Zwerfsteen van Exloo (Dr.)

Sorsele-graniet, detail van de steen hiernaast

De geelwitte kaliveldspaten zijn omgeven door een smalle zwarte zoom van hoornblende.

Sorsele-graniet - Zwerfsteen van het Hoge Veld, Norg (Dr.)

Sorsele-graniet - Zwerfsteen van Borger/Ees (Dr.)

Sorsele-graniet - Zwerfsteen van Borger (Dr.)

Sorsele-graniet - Zwerfsteen van Bronneger (Dr.)

Sorsele-graniet - Zwerfsteen van Borger (Dr.)

Sorsele-graniet, detail van de zwerfsteen hiernaast

Sorsele-graniet - Zwerfsteen van Exloo (Dr.)

Sorsele-graniet - Zwerfsteen van Exloo (Dr)

Verweerde buitenzijde van een grijsbruin type

Granofierische Sorsele-graniet - Zwerfsteen van het Hoge Veld, Norg (Dr.)

Granofierische Sorsele-graniet - Zwerfsteen van het Hoge Veld, Norg (Dr.)

In het porfierische gesteente zijn verspreid eerstelingen aanwezig van blauwgrijze kaliveldspaat en plagioklaas. 

 

Granofierische Sorsele-graniet - Zwerfsteen van het Hoge Veld, Norg (Dr.)

Gepolijst oppervlak. In tegenstelling tot granofierische rapakivi's bevatten deze Sorsele-granieten veel donkere aggregaatjes van zwarte hoornblende en vrije plagioklaas.

Granofierische Sorsele-graniet, detail van de steen hiernaast

Boven het midden zijn twee rondachtige kwartseerstelingen zichtbaar. Kenmerkend voor Sorsele-graniet en andere Norrland-granieten is de aanwezigheid van puntvormige witte veldspaat-insluitsels. De plagioklaas-eerstelingen zijn door omzetting groenachtig. De kaliveldspaten zijn grof-perthietisch en blauwgrijs.

Granofierische Sorsele-graniet - Zwerfsteen van Borger (Dr.)

Aan het verweerde oppervlak zijn de grafische kwarts/veldspaat-vergroeiingen duidelijk zichtbaar. Hier en daar zijn kleine nestjes van micro-pegmatiet zichtbaar. De gaten in het oppervlak geven de plaatsen aan waar plagioklaas door oplossing is verdwenen.

 

Granofierische Sorsele-graniet - Zwerfsteen van Borger

Gepolijst oppervlak. De grijswitte veldspaat-eerstelingen steken duidelijk af tegen de bruine grafisch vergroeide grondmassa.

Granofierische Sorsele-graniet, detail van de zwerfsteen hiernaast

Kwarts is voornamelijk aanwezig in de grondmassa. Verspreid komen kleine grijze tot 3mm grote, lichtblauwe eerstelingen van kwarts voor. 

Granofierische Sorsele-graniet - Zwerfsteen van Borger

De twee generaties kwarts en de fijne grafische vergroeiing van kaliveldspaat en kwarts, met hier en daar zelfs radiaalstralige 'zonnetjes', doen rapakivi-achtig aan. 

Sorsele-graniet - Zwerfsteen van Borger/Ees (Dr.)

Verweerde buitenzijde

Sorsele-graniet - zwerfsteen van Borger/Ees (Dr.)

Paarsbruin breukvlak

Sorsele-graniet - Zwerfsteen van Bienenbüttel (Dld.)

Gelijkkorrelig, hoornblenderijk type met een basische xenoliet

Sorsele-graniet, detail van de steen hiernaast met xenoliet

 

Sorsele-graniet, detail van de steen hiernaast

In het midden metalig glanzende magnetiet, omgeven door een smalle zoom van zwarte hoornblende

Sorsele-graniet - Zwerfsteen van Schoonoord (Dr.)

Zwak-porfierisch type met veel zwarte hoornblende. Van Sorsele-graniet zijn typen bekend zonder de kenmerkende porfierische structuur en geelwitte spoelvormige veldspaat-eerstelingen. 

Norrland-porfieren

In de gebieden met Norrlandgraniet in Noord-Zweden komen op verschillende plaatsen ook vulkanische en ganggesteenten voor. Op grond van hun mineralogische samenstelling en typische kenmerken zijn deze afwijkende typen ook onder zwerfstenen te vinden. We herkennen er graniet-porfieren en zelfs kwarts-porfieren in. De tot dusver gevonden zwerfstenen zijn in hoofdzaak afkomstig van de Hondsrug, tussen Drouwen en Valthe en de Zeijenrug (Hoge Veld). 

Norrland-graniet-porfier - Zwerfsteen van Valthe (Dr.)

Lichtverweerde buitenzijde van de zwerfsteen, waarin vooral gelige en groene plagioklazen en lichtoranje kaliveldspaten opvallen. Verspreid komen enkele rondachtige kwartsen voor. De grondmassa is zeer fijnkorrelig granietisch.

Norrland graniet-porfier - Zwerfsteen van Valthe (Dr.)

De eersteling-kristallen vallen op het gepolijste oppervlak duidelijk in het oog. Verder komen in de fijn-granietische grondmassa verspreid tot 4mm grote onregelmatig gecorrodeerde, licht rookkleurige kwarts-eerstelingen voor.

Norrland graniet-porfier, detail van de steen hiernaast

Deze graniet-porfier doet vermoeden dat de herkomst in de buurt van Edefors in Zweeds Lapland gezocht moet worden. De mineralogische overeenkomsten, waaronder talrijke groene, gezoneerde plagioklazen komt overeen met Edefors-graniet.

Norrland graniet-porfier - Zwerfsteen van Eeserveen (Dr.)

In een fijn-granietische, grijsbruine grondmassa zweven talrijke, meest kleine eerstelingen van kaliveldspaat en plagioklaas. Kwarts-eerstelingen ontbreken vrijwel geheel.

Norrland graniet-porfier - Zwerfsteen van Eeserveen (Dr.)

In vochtig/natte toestand wordt de structuur van het gesteente een stuk duidelijker. Te zien is dat de eerstelingen uit geelrode kaliveldspaat bestaan. De plagioklazen zijn deels geelwit, deels groenig. 

Norrland graniet-porfier, detail van de steen hiernaast

Het grote rechthoekige kristal is van plagioklaas. Aan de lichtgroene kleur en de kleine zwarte insluitsels blijkt dat de plagioklaas is omgezet. Hierbij ontstaat groene epidoot, dat verantwoordelijk is voor de groenige kleur. Kaliveldspaten zijn geelrood en oranjerood. 

Norrland graniet-porfier - Zwerfsteen van Borger (Dr.)

Een nadeel van verweerde Norrlandgesteenten is dat de kleuren aan het oppervlak van de zwerfsteen sterk verbleken, waardoor herkenning op het eerste gezicht moeilijk is.  

Norrland graniet-porfier - Zwerfsteen van Borger (Dr.)

Het gesteente bevat vrijwel uitsluitend eersteling-kristallen van plagioklaas. Enkele zijn spoelvormig, karakteristiek voor veel Norrland-gesteenten. 

Norrland graniet-porfier, detail van de steen hiernaast

Sommige plagioklazen zijn 'geringd'. Dit is het gevolg van omzetting. De kern van de plagioklazen is groen-achtig door fijn verdeelde epidoot.

Norrland graniet-porfier

In de fijn-granietische grondmassa zweven talloze eerstelingkristallen van plagioklaas. In vochtig/natte toestand kleuren veel plagioklazen duidelijk groen.

Norrland kwarts-porfier - Zwerfsteen van het Hoge Veld, Norg (Dr.)

Het gesteente bevat zeer veel eersteling-kristallen van kaliveldspaat, plagioklaas, kwarts en wat donkere mineralen. Daarnaast komen talrijke kleine insluitsels voor van een basisch gesteente. De lichtkleurige grondmassa is voor het oog dicht. 

Eerstelingrijke Norrland-kwarts-porfier - Zwerfsteen van het Hoge Veld, Norg

De foto toont de achterzijde van de steen hierboven. De steen is in droge toestand gefotografeerd.

Eerstelingrijke Norrland kwarts-porfier - Zwerfsteen van het Hoge Veld, Norg (Dr.)

In vochtig/natte toestand worden de kleuren verzadigder weergegeven. De kleuren komen meer overeen met de binnenzijde. 

 

Eerstelingrijke Norrland kwarts-porfier, detail van de steen hierboven

Deze porfier bevat verspreid een aantal grote, tot 13mm grote eerstelingkristallen van kwarts. 

Detail van kwarts-eersteling

Kwartsen komen in twee generaties voor. De grotere eerstelingen zijn onregelmatig rondachtig met inbochtingen en oplossingskanaaltjes. Deze kwartsen zijn magmatisch gecorrodeerd. Ze bevatten witachtige veldspaat. 

Detail kwarts-porfier

De veldspaatkristallen bedstaan uit blauwgrijsrode, grof-perthietische kaliveldspaat. De plagioklazen zijn geelwit. 

Detail kwarts-porfier

Centraal is een groot eersteling-kristal van plagioklaas aanwezig. Het kristal is onduidelijk gezoneerd, door talrijke insluitsels van kwarts. Beide grijsblauwe veldspaatkristallen zijn van kaliveldspaat.De twee donkere kristallen zijn  kwarts-eerstelingen.

Norrland kwarts-porfier - Zwerfsteen van Vastorf (Dld.)

De zwerfsteen lijkt op het eerste gezicht op een graniet-porfier. In de zwerfsteenkunde wordt de grens tussen kwarts- en graniet-porfier bepaald door de korrelgrootte van de grondmassa. Kunnen de bestanddelen met het blote oog of met een loep onderscheiden worden, dan is het een granietporfier. Is de korreling te fijn of dicht, dan noemen we het gesteente een kwarts-porfier.  

Gedeformeerde Norrland-graniet

Norrland-granieten vormen het noordelijke deel van de Transscandinavische magmatietgordel (TMG), waarvan de gesteenten vanaf Zuid-Zweden, via Smaland, Värmland en Dalarna doorlopen tot in de Lofoten in Noorwegen. Deze stollingsgesteenten zijn van Precambrische ouderdom en zijn ruim 1750 miljoen jaar oud.

Hoewel grootschalige deformatieverschijnselen ontbreken, tonen een aantal zwerfstenen de gevolgen van tektonische stress. Seismische breuken, gebroken veldspaten en zelfs gneisachtige varianten zijn gevonden. De deformaties in deze gesteenten zijn te danken aan de Caledonische gebergtevorming. De belangrijkste fase van deze gebergtevorming, waarbij de oercontinenten Laurentia en Baltica op elkaar botsten, vond plaats op het eind van het Siluur en in het Vroeg-Devoon (425- 395 miljoen jaar geleden). Tijdens de Scandische plooiingsfase werden delen van de noordelijke magmatietgordel in het grensgebied van Zweden en Noorwegen overschoven door Caledonische dekbladen. Tektonische druk veroorzaakte lokaal deformatie van Norrland-granieten. 

Dekbladen, die bij de Caledonische gebergtevorming ontstonden, zijn door plooiingskrachten deels over de oude Precambrische magmatieten in het grensgebied van Noorwegen en Zweden geschoven. Naderhand zijn deze oude magmatische gesteenten door erosie deels weer te voorschijn gekomen. Ze vormen in het huidige Noord-Zweden geologische vensters.

Gedeformeerde Sorsele-graniet - Zwerfsteen van de N34 bij Ees (Dr.)

Deze somber grijsbruine Sorsele-graniet toont tekenen van foliatie. Door gerichte druk is het gesteente ietwat gneisachtig ontwikkeld.

Gedeformeerde Sorsele-graniet, detail van de steen hierboven

Gedeformeerde Sorsele-graniet. detail van de steen hierboven

Gedeformeerde Norrland-graniet - Zwerfsteen van het Hoge Veld, Norg (Dr.)

In deze zwerfsteen is een seismische zone zichtbaar met epidootgevulde breuken. 

Gedeformeerde Norrland-graniet - Zwerfsteen van het Hoge Veld, Norg (Dr.)

Deze graniet toont een aantal smalle met epidoot gevulde seismische breuken. De korreling van de minerale bestanddelen in deze zone is door kataklase minder zichtbaar.

Gedeformeerde Norrland-graniet - Zwerfsteen van het Hoge Veld, Norg (Dr.)

Deze Norrland-graniet is ontwikkeld als een gneis-graniet, met onduidelijke korrelbegrenzingen. De structuur van het gesteente wordt hierdoor vager. 

Gedeformeerde Norrland-graniet - Zwerfsteen van het Hoge Veld, Norg (Dr.)

Gedeformeerde Norrland-graniet, detail van de steen hiernaast

De deformaties in deze Norrland-graniet uiten zich vooral in gebroken kaliveldspaten en kwarts-eerstelingen. Hetzelfde verschijnsel kennen we ook van grof- en grootkorrelige rapakivi-granieten. De breuklijntjes zijn smal; ze verlopen voornamelijk in twee loodrecht op elkaar staande richtingen. Op veel plaatsen is op de breukvlakjes sprake van een zeer fijnkorrelige verbrijzeling/vergruizing. Van schistositeit is geen sprake. 

Gedeformeerde Norrland-graniet - Zwerfsteen van Borger (Dr.)

De voornaamste zichtbare deformatie is zichtbaar in de  veldspaat-eerstelingen. De grotere kristallen tonen vaak meerdere (sub)parallel verlopende, met heldere kwarts gevulde breuken. 

Gedeformeerde Norrland-graniet, detail van de steen hiernaast

Opvallend is dat de richting van de breuklijntjes in de veldspaten dezelfde is.

Gedeformeerde Norrland-graniet - Zwerfsteen van het Hoge Veld, Norg (Dr.)

Ook in deze zwerfsteen zien we hetzelfde verschijnsel als in de zwerfsteen hierboven. Dergelijke deformaties duiden op een gerichte (tektonische) druk. Het is een vorm van kataklase.

Gedeformeerde Norrland-graniet, detail van de steen hiernaast

Vergelijkbare breukdeformaties in veldspaten komen ook voor in Lina-graniet (Norrbotten) en ook in Mariannelund (Järeda)-graniet uit Smaland.