In de jaren zeventig van de vorige eeuw werd duidelijk dat het zwerfsteengezelschap in één van de twee keilemen van het Warthe-stadium in Duitsland een bijzondere samenstelling bezat. Het zwerfsteenspectrum ervan toont grote overeenkomsten met het gezelschap dat in keileem in het Hondsrug-gebied aangetroffen wordt. In beide gevallen hebben we te maken met een Oost-Baltisch zwerfsteengezelschap. Het herkomstgebied hiervan ligt in het noordoosten van de Oostzee, Aland-eilanden, Zuidwest-Finland, Botnische Golf en Noord-Zweden.

Het zwerfsteengezelschap in de Warthekeileem en in de keilemen in het Hondsruggebied zijn Oostbaltisch van samenstelling. De herkomst is op de kaart met 1 aangegeven. In de Oostbaltische Noordhornkeileem zijn ook Westbaltische zwerfsteentypen bijgemengd uit gebied 6 en 7.

Keileemtypen binnen het Hondsrugcomplex

Op de zandruggen van het Hondsrug-complex in Oost-Drenthe ligt een pakket keileem van wisselende dikte, met op de hogere delen ervan veel zwerfkeien. Vooral op de hoge oostkant van de Hondsrug is/was de rijkdom aan zwerfstenen groot. De zwerfkeien waren daar vroeger zo talrijk dat ze aan de basis stonden van een complete bedrijfstak. Vele honderden mensen verdienden in de 19e eeuw hun dagelijks brood met het delven, transporteren en kloppen van 'keistenen' voor wegaanleg en erfverharding. Ook de zeeweringen aan de Hollandse kant van de voormalige Zuiderzee werden bekleed met grote Hondsrugkeien.

Rijkdom aan zwerfstenen en rode keileem

De rijkdom aan zwerfstenen is gekoppeld aan een keileemsoort, die binnen het Hondsrug-complex vooral op de hogere delen van de keileemruggen voorkomt. Onverweerd is deze keileem zeer kalkrijk en roodbruin van kleur. In de bodemkunde wordt dit keileemtype ‘rode keileem’ genoemd. Dit ter onderscheid met een tweede keileemsoort, die in vochtige toestand donkergrijs is. Rode keileem ligt in het Hondsrug-gebied boven op de grijze keileem. Beide keileemtypen hebben een eigen naam. Ze maken deel uit van een gezelschap keileemtypen, die in ons land op grond van lithologie, kleur en zwerfsteeninhoud worden onderscheiden (Zandstra 1983). Zie hiervoor hieronder het onderdeel 'Verdieping'. 

In de vorm van scherp begrensde onregelmatige pakketten, schollen en slierten komt plaatselijk in het Hondsrug-gebied in de rode keileem nog een derde type kalkrijke keileem voor. Deze bezit een rossig roodbruine tint en is in sommige gevallen bijzonder kleirijk. Het verschil in lithologie met de omringende rode keileem is soms groot (voor meer details zie hieronder)

Op enkele locaties na, zijn alle drie Hondsrugkeilemen chemisch verweerd en uitgeloogd, waardoor ze nu kalkvrij zijn. Hier komt bij dat de oorspronkelijke kleur door oxidatie  bruinrood tot roestbruin is. Dit heeft tot gevolg dat deze keileemtypen van enige afstand in het veld niet van elkaar te onderscheiden zijn.

Verdieping

In Nederland onderscheidt men een aantal keileemtypen. Deze zijn verdeeld in twee groepen: kalkrijk en kalkvrij. Doordat de meeste keileemafzettingen in ons land sinds hun afzetting chemisch verweerd en uitgeloogd zijn, zijn deze kalkloos. Bij keileem-onderzoek maakt men daarom onderscheid tussen onverweerde, kalkrijke keileemtypen en door verwering en uitloging kalkvrije typen. Eventueel aanwezige kalkzwerfstenen zijn in deze laatste gevallen ook opgelost en verdwenen. Hoewel de kalkrijke en kalkvrije keileemtypen in feite dezelfde keileem vertegenwoordigen, hebben deze in de keileemclassificatie van Zandstra (1983) op basis van het kalkgehalte aparte namen gekregen.

Uitgaande van deze classificatie komen op de keileemruggen binnen het Hondsrugcomplex maar liefst zes keileem-typen voor. In onverweerde toestand zijn dit 1)Noordhorn-keileem, 2)Nieuweschoot-keileem en 3)Voorst-keileem. In verweerde, kalkloze toestand spreekt men respectievelijk van 4)Assen-keileem, 5)Emmen-keileem en 6)Oudemirdum-keileem.

In onderzoeken en zeker in publicaties leidt de keileem-indeling van Zandstra vaak tot verwarring; zeker onder amateur-geologen en zwerfsteen-verzamelaars. Ook in officiële publicaties heeft men een zekere vereenvoudiging proberen door te voeren. In het Hondsrug-gebied in Oost- Drenthe is de meeste keileem vergaand ontkalkt. Slechts op enkele locaties komt deze glaciale afzetting nog in zijn oorspronkelijke samenstelling voor. Ongeacht het kalkgehalte spreekt men daarom wel van keileem van de 'Assen-groep' en van de 'Emmen-groep'. 

In de bodemkunde is al jaren een simpele naamgeving voor de twee voornaamste Hondsrug-keilemen in gebruik, gebaseerd op kleur en de aanwezigheid van vuursteen: grijze en rode keileem. Omdat het voormalige vergletsjerde gebied in Noord-Nederland en zijn glaciale afzettingen nauw samenhangen met die in westelijk Nedersaksen in Duitsland, lijkt een naamsherziening voor de belangrijkste keileemtypen zeer gewenst. Keileemsoorten, samenstelling en de wijze van afzetting/voorkomen komen in beide landsdelen in hoge mate met elkaar overeen. Over Hondsrugkeilemen en een eventuele koppeling daartussen is in voorbereiding. Hierin zal dieper op de keileem problematiek worden ingegaan en zal een voorstel worden gedaan om tot een vereenvoudiging in naamgeving te komen voor de belangrijkste keileem-typen. Tot die tijd worden de namen gehanteerd uit de indeling van Zandstra (1983)

Hondsrugkeilemen

De twee belangrijkste keileemsoorten binnen het Hondsrug-complex zijn Noordhorn/Assen-keileem en Nieuweschoot/Emmen-keileem. Het Noordhorn/Assen-type vormt in het Hondsrug-gebied de onderste keileem. Nieuweschoot/Emmen-keileem ligt hier boven op. Deze laatste vormt vaak langgerekte, geïsoleerde ‘eilanden’ op een onderlaag van Noordhorn/Assen-keileem, met name op de hogere delen van de zandruggen. Aangezien in het Hondsrug-gebied verweerde keileemtypen in de meerderheid zijn, wordt in de literatuur meestal gesproken van Assen- en Emmen-keileem of keileem uit de Assen of Emmen-groep. De kalkloze Oudemirdum-keileem is slechts hier en daar in het Hondsrug-gebied aangetroffen. In verweerde toestand is dit keileem-type visueel nauwelijks van de overige keilemen te onderscheiden.

Waar in de tekst hieronder gesproken wordt over kristallijne zwerfstenen en/of gidsgesteenten, worden beide Hondsrug-keilemen, kalkrijk of kalkvrij, aangeduid als Nieuweschoot/Emmen-keileem en Noordhorn/Assen-keileem. Waar de samenstelling van Paleozoïsche kalkzwerfstenen ter sprake komt, leest u alleen de naam van het onverweerde kalkrijke keileemtype, dus Nieuweschoot- of Noordhorn-keileem. Immers, kalkstenen ontbreken door verwering en oplosing in de varianten Assen- en Emmen-keileem.

Het zwerfsteengezelschap in Hondsrug-keilemen

Hondsrug-keilemen bezitten een Oost-Baltische samenstelling, zij het de één meer dan de ander. Het percentage gidsgesteenten uit het Noord- en Oost-Balticum ligt tussen de 70 en 100%. Het laatste percentage komt uitsluitend voor in Nieuweschoot/Emmenkeileem. In Noordhorn/Assenkeileem schommelt het percentage Oost-Baltische zwerfstenen rond 70-80%. Rapakivi-granieten komen in beide keileemtypen dominant voor, hoewel het sortiment verschillend is.

Ondanks het gemeenschappelijke Oost-Baltische karakter bestaan er tussen Noordhorn/Assen- en Nieuweschoot/Emmenkeileem opmerkelijke verschillen. Noordhorn-keileem bevat altijd vuursteen, soms vrij veel zelfs. Verder komen in deze keileem ook altijd kristallijne zwerfstenen voor uit Zuid-Zweden, naast zwerfstenen uit Midden-Zweden (Dalarne-porfieren). Deze zwerfsteen-typen ontbreken in Nieuweschoot/Emmenkeileem. De zeer weinige vuursteensplinters die in zeefmonsters van dit laatste keileem-type worden aangetroffen, betreffen zelden Krijtvuursteen. Het zijn hoogst waarschijnlijk fragmenten van verkiezelde kalkstenen, zoals de vuursteenachtige Öljemyr-flint uit Paleozoïsche kalkafzettingen in het noordoostelijke Oostzeegebied en de Botnische Golf.

Ook onder het Oost-Baltische kristallijne zwerfsteenspectrum bestaan duidelijke verschillen. In Nieuweschoot/Emmenkeileem is het percentage gidsgesteenten uit Noord-Zweden groter. De talrijke vondsten van Sorsele-graniet en andere Norrland-granieten komen vooral uit dit keileemtype. Verschillen zien we ook in het gezelschap rapakivi-granieten. In Nieuweschoot/Emmenkeileem zijn rapakivi’s uit Noord-Zweden talrijker dan in Noordhorn/Assenkeileem. Dit geldt in versterkte mate voor rapakivi’s uit het kleine rapakivi-massief van Kökar, zuidoostelijk van de Alandeilanden. Zwerfstenen van grootkorrelige Kökar rapakivi-graniet, Pyterliet, prick-graniet en Finse graniet-porfier zijn in de Nieuweschoot/Assenkeileem talrijker en komen ook in een groter typensortiment voor.

Voorbeelden van kristallijne en sedimentaire zwerfstenen uit Nieuweschoot/Emmenkeileem

Sedimentaire zwerfstenen in Oost-Baltische keileem

Nemen we de sedimentaire zwerfstenen in beide keilemen onder de loep, dan blijken de verschillen nog overtuigender, met name in de kalkrijke keileemvarianten. Uit de samenstelling blijkt dat in Nieuweschoot-keileem sedimentaire zwerfsteentypen uit gebieden zuidelijk van Letland en het aangrenzend deel van het Oostzee-gebied ontbreken. Ook de Paleozoïsche kalkstenen laten verschillen zien, zowel in petrografisch opzicht als in sortiment.

De zeer talrijke Silurische beyrichiënkalken in Nieuweschoot-keileem zijn veelal grijsgroen en geelachtig grijsgroen. Die uit Noordhorn-keileem daarentegen zijn vaker grijs tot blauwgrijs. Uit het sortiment kalksteensoorten blijkt dat die in Nieuweschoot-keileem nauw aansluiten bij kalksteentypen uit Estland en aangrenzend Oostzeegebied. Kalkstenen uit Noordhorn-keileem komen voornamelijk van de bodem van de Oostzee, oostelijk en zuidoostelijk van het Zweedse eiland Gotland. Qua kleur en typologie sluiten deze meer aan bij die van het eiland Gotland.

Voorbeelden van kristallijne zwerfstenen uit Noordhorn/Assenkeileem

Heel opvallend in Nieuweschoot-keileem is het hoge percentage Silurische en Devonische dolomietische kalksteen. Zwerfstenen ervan komen in talloze variaties voor. In Noordhorn-keileem ontbreken dolomieten nagenoeg geheel.

Wat de overige sedimentaire zwerfsteensoorten betreft, wijkt Noordhorn-keileem hierin ook sterk af van Nieuweschoot-keileem. Zo worden uit Noordhorn-keileem naast Krijtvuursteen en wit schrijfkrijt vondsten gemeld van o.m. zwarte Cambrische bitumineuze stinkkalk, Ordovicische zwarte en rode orthocerenkalk,, Silurische graptolietenlei en Tertiaire vezelcalciet. Deze laatste is afkomstig uit Eocene tufafzettingen in het Skagerrak. In Nieuweschoot-keileem ontbreken deze zwerfsteensoorten. Uit alles blijkt dat West-Baltische sedimentaire zwerfsteen-typen een wezenlijk onderdeel uitmaken van het zwerfsteengezelschap in Noordhorn-keileem, maar dat deze in Nieuweschootkeileem ontbreken.

Sedimentaire zwerfstenen uit Noordhorn-keileem

Het voorkomen van drie Oost-Baltische keilemen (Noordhorn, Nieuweschoot, Voorst en hun kalkvrije pendanten)) op de zand/keileemruggen van het Hondsrugcomplex, is bijzonder, hoewel hier een aantal kanttekeningen bij te plaatsen zijn. Het is zeer de vraag of Voorst-keileem, dat in ons land ook bekend staat als schollenleem, wel bestaansrecht heeft als apart keileemtype. Voor zover bekend komen de drie Oost-Baltische Hondsrugkeilemen nergens in vergelijkbare vorm voor, niet in westelijk Nedersaksen in Duitsland en ook niet verderop in de eindmorene van het Warthe-stadium in het Wendland. Keileem met een zwerfsteensamenstelling dat enigszins vergelijkbaar is met het Noordhorn/Assentype komt verspreid voor in westelijk Nedersaksen. Schollenleem (Voorst-keileem) is in heel westelijk Nedersaksen bekend. Ook komt dit type voor in Sleeswijk-Holstein, Polen en in de Baltische staten. Vooral ten zuidoosten van Hamburg, bij Vastorf, Scharnebeck, Bleckede-Breetze, de Clenzer Schweiz en in de Göhrde komen op uitgebreide schaal Oost-Baltische zwerfsteengezelschappen voor, die in hoge mate overeen komen met die uit Nieuweschoot/Emmenkeileem.

Zwerfsteengezelschappen in keileem van het Warthe-stadium

Tussen Barendorf en Vastorf, zuidoostelijk van Lüneburg en in het Wendland komt plaatselijk een 1-2 m dikke, roodbruine, kalksteenrijke keileem voor, die gescheiden door een afzetting met smeltwaterzand, boven op een keileem-type ligt met een West-Baltische samenstelling. De zwerfstenen uit deze onderste keileemlaag hebben een West-Baltische samenstelling. Zwerfstenen in de roodbruine keileemafzetting daarboven bezitten een Oost-Baltische samenstelling. West-Baltische zwerfsteentypen ontbreken daarin. Paleozoïsche kalkstenen zijn opvallend aanwezig, naast dolomietische kalksteen, OldRed-zandsteen en kogelzandsteen. Deze laatste zijn van Onder- en Midden-Devonische ouderdom. Dolomiet bevat vaak glimmend bruinzwarte schubjes en stekelfragmenten van pantservissen.

Deze kalkrijke bovenste keileem stamt hoogstwaarschijnlijk uit hetzelfde brongebied als de Nieuweschoot-keileem in het Hondsruggebied en heeft evenals deze vanaf Letland geen contact meer heeft gehad met de ondergrond. Het transport van deze roodbruine keileem vond dus net als Nieuweschoot-keileem englaciaal op een hoger niveau in het landijs plaats.

Zwerfstenen en profielen bij Vastorf (Lüneburg)

Tabulate en rugose koralen, die zo karakteristiek zijn voor de Nieuweschoot-keileem op de noordelijke Hondsrug en verder bij Gieten en in Emmen, komen in de bovenste keileem bij Vastorf ook voor, zij het minder in aantal. Vuursteen ontbreekt vrijwel geheel. Dit Oost-Baltische zwerfsteengezelschap in de Warthe-keileem bij Vastorf staat sinds de jaren zeventig van de vorige eeuw bekend als 'Vastorfer Geschiebegemeinschaft'. Vergelijkbare zwerfsteengezelschappen als bij Vastorf worden ook op andere plaatsen in het Wendland aangetroffen (Bevensen, Bleckede, Volksdorf, Mehlfien, Govelin).

De Paleozoïsche kalkstenen komen in hun petrografische kenmerken en qua soortensamenstelling overeen met die in de Nieuweschoot-keileem in het Hondsrug-gebied.

Keizandniveau Warthe-stadium

Op talrijke plaatsen in de Warthe eindmorene-gordel is de keileem door erosie verdwenen. Dit moet vooral in de laatste ijstijd, tijdens het Pleniglaciaal hebben plaatsgevonden. In die tijd is er door uitspoeling en verwaaiing bijzonder veel zand en leem verplaatst. Alleen de grove bestanddelen bleven liggen. Deze laag die zeer rijk aan zwerfstenen is, noemt men keizand. In het gebied van de Göhrde in het Wendland ligt deze keizandlaag op een pakket fijnkorrelige, stuifgevoelige smeltwaterzanden. De hoeveelheid zwerfstenen die na de oogst opzij van de akkers op hopen worden gestort, is indrukwekkend. Door verwering en uitloging zijn Paleozoïsche kalkstenen in het zwerfsteengezelschap afwezig.

In deze keizandgebieden komen we een mix tegen van West- en Oost-Baltische zwerfsteentypen, waarbij de Oost-Baltische in de meerderheid zijn. Rapakivi's nemen in dit gezelschap een dominante plaats in. Opvallend is dat de soortensamenstelling van de rapakivizwerfstenen niet verschilt van die uit de Nieuweschoot/Emmenkeileem in het Hondsruggebied.

Oost-Baltische keileem en zwerfsteengezelschappen in Noord-Nederland en Duitsland

Keileemafzettingen met een Oost-Baltische samenstelling komen in ons land en in Noord-Duitsland op talrijke plaatsen voor. Van de keileemtypen in het Hondsrug-gebied is de Noordhorn/Assen-keileem het meest verbreid. Deze keileem is rijk aan vuursteen. Op de hogere delen van de zandruggen wordt dit keileemtype bedekt door Nieuweschoot/Emmenkeileem. Dit keileem-type is zeer rijk aan zwerfstenen. Vuursteen is hierin afwezig. In onverweerde toestand is deze keileem karakteristiek roodbruin van kleur en zeer kalkrijk.

Vergeleken met Noordhorn/Assen-keileem is het zwerfsteengezelschap in Nieuweschoot/Emmen-keileem extreem Oost-Baltisch van samenstelling. Gidsgesteenten uit Midden- en Zuid-Zweden, de zuidelijke Oostzee en Denemarken ontbreken geheel. Meermalen blijkt uit zwerfsteen-inventarisaties dat 100% van de gidsgesteenten in Nieuweschoot/Emmen-keileem afkomstig is uit Noord-Zweden, Botnische Golf, Aland-eilanden en de noordoostelijke Oostzee..

Vuursteenarm keileem met een Oost-Baltisch karakter wordt in ons land buiten het Hondsrug-gebied verspreid aangetroffen rond het IJsselmeer, op verschillende plaatsen in Friesland en in de Noordoostpolder. Ook in Zuidwest-Drenthe is dit keileemtype lokaal aanwezig. De keileemvoorkomens van deze Oost-Baltische keileem zijn beperkt van omgang: maximaal enige honderden meters in diameter, maar vaak ook kleiner. Ze liggen op of deels ingebed in keileem met een West-Baltische signatuur. Gezien het geïsoleerde karakter van dit keileemtype wordt wel van schollenkeileem gesproken. Typologisch is het Voorst-keileem.

Aan de andere kant van de grens in Duitsland vormt Oost-Baltische keileem vooral in westelijk Nedersaksen op talrijke plaatsen vergelijkbare, geïsoleerde voorkomens. Deze liggen ook hier ingebed in een omgeving met voornamelijk zwerfstenen van West-Baltische herkomst. Of de voorkomens in Nedersaksen overeen komen met die van Voorstkeileem (schollenleem) in ons land is waarschijnlijk. 

Oost-Baltische zwerfstenen in de Warthe morene-gordel

Een heel eind verder oostwaarts in Nedersaksen treffen we pas zuidoostelijk van Hamburg, in de eindmorenegordel van het Warthe-stadium opnieuw Oost-Baltische zwerfsteen-gezelschappen aan. Al eerder genoemd, komt in de omgeving van Bienenbüttel, Vastorf, Barendorf, Bevensen en Mehlfien een Oost-Baltisch keileem-type voor dat in samenstelling en zwerfsteenrijkdom equivalent lijkt te zijn aan de Nieuweschoot-keileem in het Hondsrug-gebied. Het zwerfsteengezelschap daarin staat bekend als 'Vastorfer Geschiebegemeinschaft'. Deze keileem vormt de bovenste van twee keileem-typen. De onderste keileem bezit een West-Baltische samenstelling.

Zuidoostelijk hiervan, bij Govelin in de Göhrde, ontbreekt keileem veelal. In plaats hiervan ligt op veel plaatsen een keizandniveau aan het oppervlak, dat bijzonder rijk is aan zwerfstenen. Hoogstwaarschijnlijk hebben we bij Govelin te maken met het verweringsresidu van dezelfde twee keileem-typen die bij Vastorf, zuidoostelijk van Lüneburg worden aangetroffen.

Onderzoek in het Noordzeegebied wijst er op dat het landijs op het eind van het Saalien in en ten noorden van ons land een brede uitstulping naar het westen vormde. In dit ijsveld is op het eind van het Saalien (fase 3) een drainagesysteem van ijsstromen ontstaan, waaronder de Hondsrug-ijsstroom. De tongvormige uitstulping van de landijskap werd gevoed door ijs van Oost-Baltische herkomst, dat via de zuidelijke Oostzee naar het westen bewoog. Deze westwaartse beweging van Oost-Baltisch landijs zou de rijkdom kunnen verklaren aan vuursteen, schrijfkrijt en losse cretaceïsche mesofossielen als sponsjes, koraaltjes en bryozoën in Noordhorn-keileem.

De Hondsrug-ijsstroom draineerde in zijn bovenloop een deel van deze ijslob en heeft grote hoeveelheden ijs en morenemateriaal in NW-ZO richting getransporteerd. De afwijkende NW-ZO stroomrichting van het ijs en de snelheid ervan zou beïnvloed en mogelijk gestuurd kunnen zijn door een kalvende ijsrand in het grote Münster smeltwatermeer en het periodiek overstromen daarin van het eveneens zeer grote Wezer-smeltwatermeer, oostelijk daarvan.

Het is overigens opvallend dat het landijs zich in Noord-Duitsland op het eind van het Elsterien, Saalien en ook het Weichselien vooral in westelijke richting bewoog. Hierbij werden voornamelijk keilemen met een Oost-Baltische samenstelling afgezet. Klaarblijkelijk volgde het landijs in de eindfase van deze glacialen een baan door de Botnische Golf, over de Alandeilanden en door het oostelijke deel van de Oostzeetrog, voordat het ijs in het zuidelijke Oostzeegebied naar het westen afboog. Dit zou veroorzaakt kunnen zijn door het geleidelijk oostwaarts opschuiven van de ijsscheiding op de landijskap.

Herkomst van de Oost-Baltische 'rode keilemen'

De koppeling tussen de Nieuweschoot-keileem in het Hondsrug-gebied en de Oost-Baltische vuursteenvrije keileem bij Vastorf is dat deze laatste weliswaar iets jonger is, maar dat beide een vrijwel identieke zwerfsteensamenstelling bezitten en ongetwijfeld hetzelfde brongebied delen. Beide keilemen stammen ook uit een late fase van de vergletsjering tijdens het Saalien. Doordat in beide keilemen Zuid- en West-Baltische zwerfsteentypen ontbreken, bestaat het vermoeden dat deze keilemen ter hoogte van Letland het contact met de ondergrond in het oostelijke Oostzeegebied verloren en verder englaciaal, op een hoger niveau in het landijs, zuid- en zuidwestwaarts zijn getransporteerd. Een aanwijzing voor het verliezen van bodemcontact is het ontbreken van vuursteen en Krijt-fossielen in de Oost-Baltische Nieuweschoot-keileem. Vuursteen en Krijt-gesteenten komen zuidelijk van Letland voor in Litouwen en op de bodem van de Oostzee, westelijk daarvan.

Old Red Zandsteen ontsluitingen langs het Peipusmeer in Estland.

De karakteristieke bruinrode kleur van zowel de Nieuweschoot-keileem en zijn Oost-Baltische variant bij Vastorf (Dld.) is veroorzaakt door opname van veel bestanddelen uit de Vroeg-Devonische Old Red Zandsteen in het noordoostelijke Oostee-gebied. De aanwezigheid van zwerfstenen van Old Red Zandsteen en dolomiet wijst daar op.

Terzijde:

Old-Red Zandsteen

In Noordwest-Europa was in het Vroeg-Devoon door het botsen van continenten een grote landmassa ontstaan uit de oercontinenten Baltica en Laurentia. Dit nieuwe continent noemt men het Old Red Continent. Over grote oppervlakten werd tussen 408-370 miljoen jaar geleden in een droog, warm klimaat een kilometers dik pakket zand afgezet met kleiïge inschakelingen. Het vele zand was vooral afkomstig van verwerende Silurische gesteenten die tijdens de Caledonische gebergtevorming opgeheven waren. Behalve Engeland, Ierland en Schotland, maakten ook Estland, Letland en het aangrenzend gedeelte van de Oostzee deel uit van dit paleocontinent.

De opvallend rode kleur van de zandsteen wordt veroorzaakt door hematiet, dat dunne huidjes om de zandkorrels vormt. De kleur is een aanwijzing voor een warm continentaal klimaat, vergelijkbaar met dat in het latere Trias (Bontzandsteen).

De binding van de zandkorrels in Old Red zandsteen is doorgaans slecht, waardoor deze makkelijk tot los zand verweert. Langs het grote Peipusmeer in Estland, bestaan de kleurige stranden op talrijke plaatsen uit zand van verweerde Old Red zandsteen. Ook de kleiafzettingen in de Old Red zandsteen zijn bruinrood van kleur.

De roodbruine keileem bij Vastorf in Duitsland en ook de Nieuweschoot- en Voorst-keileem in het Hondsrug-gebied danken hun typische rossig roodbruine kleur aan opname van materiaal uit deze Old red zandsteen. Ook de talrijke inschakelingen en lenzen van smeltwaterzand in Nieuweschoot-keileem bestaan voor een belangrijk deel uit zandkorrels afkomstig van verweerde Old red zandsteen.

Terug