Zwerfsteen-stromatoporen op naam brengen is niet makkelijk. Misschien zijn stromatoporen daarom niet erg in trek bij verzamelaars. De moeilijkheid om  (zwerfsteen)stromatoporen te kunnen determineren komt voornamelijk door de zeer fijne, moeilijk zichtbare skeletstructuur van deze fossiele sponzen. Hier komt nog bij dat toegankelijke literatuur niet beschikbaar is en met name zwerfsteen-stromatoporen sterk geleden hebben van het transport. De fossielen zijn afgeschuurd en/of gebroken en zitten bovendien vol met krassen en blutsen. 

Zo komen stromatoporen uit onverweerde keileem te voorschijn, afgeschuurd en vol met blutsen en krassen. Van de fijne skeletstructuur is in droge toestand weinig te bespeuren. Pas na het etsen met zuur zijn de skeletelementen zichtaar onder de loep of binoculair.

Met de lavendelblauw verkiezelde stromatoporen uit Vroeg-Pleistoceen grind is het al niet beter gesteld. Doorgaans moeten we het doen met kleine steentjes, fragmenten vooral. Verder hebben veel fijne skeletstructuren het verkiezelingsproces niet of slechts ten dele overleefd. Jammer is dat verkiezelde fossielen niet met een chemische behandeling te verbeteren zijn. Het zichtbaar maken van de fijne skeletstructuren bij kalkige stromatoporen lukt daarentegen wel (zie hieronder). Het maakt hierbij niet uit of om het keileemvondsten gaat of dat de stromatoporen verzameld zijn op de Oostzee-eilanden of in Devonische afzettingen in het Sauerland, de Eifel en de Ardennen.

Hoe maak je de skeletstructuur van stromatoporen zichtbaar?

Het etsen van kalksteenfossielen 

Kalksteenfossielen kunnen geëtst worden met schoonmaakazijn. Door de werking van het zuur lost calciumcarbonaat op, waarbij de fijne skeletelementen zich bij het etsen door hun afwijkende kristalstructuur duidelijker aftekenen. Het etsen gaat het veiligst met schoonmaakazijn, maar met een zoutzuuroplossing (10%) gaat het sneller en is het resultaat vaak ook beter.

Afhankelijk van de grootte van de stromatoporen vullen we een plastic afwasbak of dito emmer met lauw water zodanig dat de stromatoporen ruim onder staan. Voeg vervolgens, afhankelijk van de hoeveelheid kalkstenen, één of twee theekopjes zoutzuur (10%) aan het water toe. Werk niet andersom in verband met het mogelijke opspatten van zoutzuur.

Het calciumarbonaat van de stromatoporen reageert heftig met het zuur, waardoor de oplossing gaat bruisen. Het beste kan dit  in de buitenlucht gedaan worden. Gebruikt u schoonmaakazijn, dan dient dit onverdund gebruikt te worden. 

Zorg ervoor dat de stromatoporen met een houten stok of plastic spatel regelmatig gedraaid worden. Hierdoor worden storende etsstrepen op de kalkstenen vermeden.

Nadat het bruisen vrijwel is opgehouden, zorgen we ervoor dat de stenen zo veel mogelijk vrij van elkaar op de bodem van de emmer komen te liggen. Let er op dat de meest interessante zijde van de fossielen geen contact heeft met andere kalkstenen. Laat de emmer met fossielen één of twee dagen met rust. Daarna borstelt u de stromatoporen onder de kraan af en laat ze drogen. Als het goed is zijn de fijne skeletstructuren nu duidelijk zichtbaar.

Deze etsmethode hoeft zich niet tot stromatoporen te beperken. Het kan met alle geschikte kalkstenen uit alle geologische perioden uitgevoerd worden. Eventueel aanwezige fossielen, zoals foraminiferen, bryozoën en koralen komen gegarandeerd duidelijk te voorschijn. Pas echter op met fossielen die bij het doorslaan van de kalkstenen te voorschijn zijn gekomen, zoals schelpen en trilobietresten. Het etsen daarvan heeft geen zin, sterker nog, in het zuur lossen die op.

Heeft u veel op de stranden van Gotland en de Estische eilanden naar koralen en/of stromatoporen gezocht, deze kunnen met heel goed gevolg ook behandeld worden. Het resultaat zal u verbazen. Hetzelfde is het geval met koralen uit de Duitse Eifel en de Belgische Ardennen.

Zwerfsteen stromatoporen uit de keileem van het Hondsrug-gebied

De beschrijvingen van onderstaande stromatoporen zijn gebaseerd op kalkige zwerfsteen-stromatoporen uit keileem-afzettingen in het Hondsrug-gebied. Zwerfsteen-stromatoporen zijn ook van andere vindplaatsen bekend. Vooral op de steenstorten bij de zandgraverijen in de omgeving van Haddorf en Neuenkirchen in Duitsland konden ze veel verzameld worden. 

Labechia

Van deze stromatopoor zijn slechts enkele, zeer kleine, zwerfsteenvondsten bekend. Het kalkskelet kan massief zijn, maar uit de vondsten blijkt meest een laminaire bouw. Het coenosteum bestaat uit een opeenstapeling van convex gebogen plaatjes die op dwarsdoorsneden een fijn blaasvormige structuur te zien geven. Reeksen kleinere blaasjes vormen rechtopstaande, relatief dikke ronde pilaartjes. Aan het oppervlak zijn deze als ronde, iets donkerder gekleurde papillen zichtbaar. Door rekristallisatie van het kalkskelet kleuren de gevonden exemplaren van Labechia wit. Het oppervlak toont opvallend genoeg gelijkenis met favosieten.  

Zwerfsteenvondsten van Labechia

Pachystylostroma en Rosenella

Zeldzame typen stromatopoor, die op een enkele uitzondering na, steeds in de vorm van kleine zwerfsteentjes zijn gevonden. De skeletstructuur is afwijkend en tegelijk opvallend. Bij Pachystylostroma is de structuur grover en zijn de afzonderlijke cysten ook meer convex gebogen, bij Rosenella zijn deze kleiner en ook meer afgeplat. Het coenosteum bestaat uit kortere of langere, onregelmatig alternerend gerangschikte, smal lensvormige blazen en blaasjes. Deze zijn van elkaar gescheiden door horizontale groeizones of lamellen, die uit veel kleinere, dichter opeen gelegen blaasjes bestaan. Pilaartjes in de vorm van korte of iets langere stekeltjes vormen duidelijk zichtbare verticale kalkstructuurtjes in het skelet. Astrorhizae komen niet voor.

Zwerfsteenvondsten van Pachystylostroma en Rosenella

Clathrodictyon

Op dwarsdoorsneden is een regelmatige, horizontale vier- tot rechthoekige maasstructuur te zien van laminae en pilaartjes. De fijne structuur is met het blote oog te herkennen. De laminae worden gevormd door een aaneenschakeling van convex gebogen of meer afgeplatte kalkplaatjes, die aan één zijde naar onderen afgebogen zijn en incomplete pilaartjes vormen. Ze lopen meestal niet door tot de daaronder gelegen lamina. De kalkelementjes zijn in regelmatige, parallelle laagjes gerangschikt, soms vormt de structuur in zijn geheel een meer of minder uitgesproken golvend patroon. Mamelonen kunnen aanwezig zijn. Astrohrizae zijn maar zelden duidelijk waarneembaar.

Zwerfsteenvondsten van Clathrodictyon

Ecclimadictyon

Op dwarsdoorsnede toont deze stromatopoor een vermiculaat tot enigszins hakerig patroon door de zigzag verlopende laminae. Op dwarsdoorsnede vormt het skelet een zeer fijn diagonaal of zigzag netwerk van kleine onregelmatige blaasjes. De laminae zijn direct met elkaar verbonden zonder de vorming van pilaartjes. Astrorhizae, indien aanwezig, zijn onregelmatig van vorm. Ecclimadictyon lijkt oppervlakkig op Clathrodictyon maar onderscheidt zich van deze door de schuin oplopende of zigzag structuur van de skeletelementen.

Zwerfsteenvondsten van Ecclimadictyon

Plexodictyon katriense

Lijkt oppervlakkig op Ecclimadictyon, maar de sterk naar onderen afbogen kalkplaatjes vormen gezamenlijk een veel duidelijker diagonaal netwerk, dat bovendien grover van bouw is. Bovendien zijn relatief dikke paralaminae aanwezig. Deze lopen als lichtkleurige lijnen onregelmatig horizontaal en schuin door het kalkskelet. Naar hun uiteinden toe worden ze dunner en wiggen ze uit. Astrorhizae zijn afwezig.

Zwerfsteenvondsten van Plexodictyon katriense

Plexodictyon katriense - Zwerfsteen van Haren (Gr.)

Zijaanzicht

Symplexodictyon (=Diplostroma)

Tot voor kort beschouwde men Diplostroma als een apart genus. De gelijkenis met Symplexodictyon is echter zo groot- zij het dat Diplostroma iets grover van structuur is – dat men besloten heeft dit genus bij Symplexodictyon onder te brengen. ‘Diplostroma’ bezit een zeer regelmatige, meest horizontale structuur door de parallelle rangschikking van een groot aantal dicht opeenstaande, relatief dikke laminae. Karakteristiek voor ‘Diplostroma’ is dat de laminae op veel plaatsen door een dun, helder tussenlaagje overlangs in tweeën gedeeld zijn. Aan geëtste exemplaren is dit onder de binoculair of met de loep makkelijk te zien. Deze mediane structuur is een neomorfose en is ontstaan als gevolg van latere rekristallisatie. Pilaartjes zijn regelmatig verticaal in de galerijen tussen de laminae geplaatst.

Zwerfsteenvondsten van Symplexodictyon (Diplostroma)

Symplexodictyon sp. (Diplostroma) - Zwerfsteen van het Engels Kamp, Groningen

Symplexodictyon convictum

Heeft op dwarsdoorsnede wel iets weg van Clathrodictyon, maar mist de typische vesiculaire structuur. Laminae zijn op gelijkmatige afstanden boven elkaar geplaatst en zijn ononderbroken. In de laminae is soms sprake van de aanwezigheid van een mediane sutuur. De laminae zijn van elkaar gescheiden door korte gelijkvormige ronde pilaartjes. De skeletstructuur als geheel vormt een regelmatig, rechthoekig fijn netwerk. Symplexodictyon wordt meestal gevonden in symbiose met een fijngebouwde tabulaat (Syringopora affabilis) en ingegroeide rugose koralen (Entelophyllum, Paleophyllum e.a.). Astrorhizae zijn zwak ontwikkeld en niet vertakt.

Zwerfsteenvondsten van symbiontisch vergroeide kolonies van Symplexodictyon en Syringopora

Symplexodictyon sp. met Syringopora affabilis - Zwerfsteen van Groningen

Overlangse doorsnede coenosteum

Symplexodictyon sp. met Syringopora affabilis - Zwerfsteen uit de binnenstad van Groningen

In dit sterk verweerde exemplaar zijn de corallieten (=woonbuisjes) van Syringopora geheel opgelost. Desondanks is de typische bouw van stromatopoor en tabulaat goed zichtbaar gebleven. 

Densastroma

Dit is een van de meest voorkomende zwerfsteen-stromatoporen uit de keileem. De fossielen zijn vaak van een afstand al te herkennen aan de knollige zwerfsteenvorm. Densastroma bezit een zeer dichte structuur zonder zichtbare skeletelementen. De kleur van de onverweerde keileemvondsten is vaak (donker)bruin. Op de latilaminae zijn dikwijls 3-7 mm grote astrorhizae aanwezig. Ze tekenen zich als kleine sterretjes op het oppervlak af. Aan geëtste exemplaren vallen vaak de symbiontische, smalle cylindrische doorsneden van rugose koralen te zien. Daarnaast zijn op het oppervlak van de latilaminae ook regelmatig kleine figuurtjes zichtbaar die op kleine slakkenhuisjes lijken. Het zijn de met heldere calciet gevulde gangetjes van spirorbis, een borstelworm.

Zwerfsteenvondsten van Densastroma

Densastroma sp. - Zwerfsteen van het Engels Kamp, Groningen

Door het etsen met zuur kunnen fijne skeletstructuren zichtbaar worden gemaakt. Echter, bij Densatroma helpt dit maar zeer ten dele. De sterk gelaagde bouw komt weliswaar goed tot uitdrukking, maar de bepalende skeletstructuren blijven zelfs onder een binoculair te onduidelijk. Voor de soortbepaling helpen alleen slijpplaatjes. 

Pseudolabechia

Een fraai gebouwd type stromatopoor. Aan geëtste exemplaren vallen op dwarsdoorsnede allereerst de lichter gekleurde verticale kolommen op. Het zijn smalle bundelvormige structuren, die op regelmatige afstanden van elkaar gerangschikt zijn. Onder de binoculair blijken ze te bestaan uit kleine schuin opwaarts divergerende kalkelementjes. Oppervlakkig gezien doen ze aan veervormige structuren denken. De matrix van het kalkskelet bestaat uit onregelmatig met elkaar vergroeide dunne, gebogen kalkplaatjes, waardoor een fijne blaasjestructuur ontstaat.

Aan het oppervlak vormen de veervormige kolommen vaag begrensde, lichtkleurige vlekjes. Van dichtbij is te zien dat ze rondachtig van vorm zijn en een netvormige structuur bezitten. De schuin naar buiten divergerende kalkelementen zijn op doorsnede rond. Ze zijn verbonden door smalle lijntjes. Met elkaar zorgen ze voor de hiervoor genoemde netstructuur.

Zwerfsteenvondsten van Pseudolabeichia

Stromatopora

Samen met Densastroma zijn zwerfstenen van Stromatopora algemeen in de keileem te vinden. De vorm van het coenosteum is zeer verschillend. Vaak vinden we onregelmatig golvend verlopende laminaire vormen in kalkstenen, maar algemener zijn de compacte knolvormige exemplaren. Zelfs aan geëtste exemplaren is de zeer fijne structuur van het skelet niet makkelijk herkenbaar. De afzonderlijke kalkelementen lijken wel met elkaar versmolten te zijn. De zichtbaarheid ervan wordt vrij vaak bemoeilijkt door rekristallisatie.

Onder de binoculair blijkt dat de kalkskeletten uit dicht opeen gelegen, relatief dikke laminae bestaan met korte pilaartjes of net andersom. Het verschil met Densastroma is dat deze laatste nog minder van zijn samenstellende skeletstructuurtjes laat zien. Zien we op dwarsdoorsneden aan geëtste exemplaren iets van zeer fijne horizontale en verticale structuurtjes, dan hebben we waarschijnlijk met Stromatopora te doen. Het is echter oppassen, want er zijn meer stromatoporen met een zeer fijne skeletstructuur. Om die van elkaar te onderscheiden zijn microscooppreparaten noodzakelijk. Acetaatpeels geven bij stromatoporen onbevredigende resultaten. De overige stromatoporen bezitten een veel opener, vesiculaire structuur. Astrorhizae kunnen bij Stromatopora aan- of afwezig zijn, dit geldt ook voor mamelonen.

Zwerfsteenvondsten van Stromatopora

Parallellostroma

Het coenosteum van deze stromatopoor kan uiteenlopende vormen bezitten. Meestal zijn ze massief halfbolvormig, cylindrisch of paddestoelvormig. Opvallend aan deze soort is de regelmatige kruislingse rangschikking van skeletelementen, waarbij vooral de horizontaal geplaatste laminae opvallen. De dicht opeen liggende laminae zijn in verhouding dik en zijn duidelijk zichtbaar bij geëtste exemplaren. Ze zijn van elkaar gescheiden door horizontale, parallel aan de laminae gerangschikte galerijen.

De pilaartjes zijn kort. Ze zijn uitsluitend in de interlamellaire ruimten aanwezig. Verder komen in wisselend aantal smalle verticaal gerangschikte tubes voor. Deze doorsnijden de laminae. Op het oppervlak en ook op de latilaminae zijn stervormige asthrorhizae aanwezig. 

Lophiostroma

Gezien zijn afwijkende bouw mag dit een opvallend type stromatopoor genoemd worden. Zwerfsteenvondsten zijn altijd klein, hooguit een paar centimeter breed en hoog. Opvallend is dat de steentjes aan de bovenzijde duidelijk gestippeld zijn. Het patroon wordt veroorzaakt door afgesleten papillen. Dit maakt Lophiostroma zo makkelijk herkenbaar. De papillen staan dicht opeen en zijn meestal afwijkend van kleur.

Vondsten van Gotland laten zien dat het kalkskelet van Lophiostroma nooit compleet uit het gesteente te voorschijn komt. Altijd zijn het kleine en soms wat grotere fragmenten, dun, een paar millimeter vaak, en daardoor uitermate kwetsbaar. De bovenzijde is voorzien van, zo lijkt het, dicht opeenstaande korte, ca. één millimeter hoge stekeltjes (papillen of tuberkels).

Het coenosteum van Lophiostroma is laminair incrustrerend en maakt door de horizontale groeilijnen een duidelijk gelaagde indruk. De laminae liggen zeer dicht opeen. Pilaartjes ontbreken, waardoor er geen interlaminaire ruimten aanwezig zijn. Opvallend is dat de laminae op onderling korte afstand kegelvormig omhoog gebogen zijn, waardoor op dwarsdoorsnede een typisch sterk gegolfd patroon ontstaat.

Lophiostroma schmidti -  - När, Gotland, Zweden

Klein fragment van dun, laminair coenosteum. Het oppervlak van deze soort is bedekt met dicht op elkaar gelegen papillen.

Zwerfsteenvondsten van Lophiostroma

Clavidictyon

Dit is de enige stromatopoor met een kalkskelet, dat opgebouwd is uit smalle, cylindrische takken. Op het eerste gezicht doen vondsten van Clavidictyon aan vertakte koralen als Thamnopora en Pachypora denken, maar het ontbreken van enige structuur doet anders vermoeden. Ook in natte toestand zijn, behalve de takstructuur, nagenoeg geen details te bespeuren. Pas na het etsen van de vondsten blijkt dat de takken op dwarsdoorsnede een vaag zichtbare concentrische structuur van laminae tonen. Ook is zichtbaar dat de laminae zich in de perifere delen van de takken manifesteren. Meer naar het centrum is een onregelmatig netwerkpatroon zichtbaar.

Zwerfsteenvondsten van Clavidictyon

Clavidictyon sp., dwarsdoorsnede - Zwerfsteen van Helpman, Groningen 

Terug